Літоўскі воўк

Людовік быў знуджаны, маўклівы, злосны. Ён ляжаў у сваім пакойчыку з жоўтым, нездароўчым тварам. На невысокіх вокнах віселі шчыльныя куртыны, быццам гаспадар пакоя баяўся сонечнага святла. Ён сумнымі вачамі зірнуў на Аксану і ледзь шапнуў слова прывітання. Аксана выйшла.

— Пракоп раскажа, — падказала Бароўская. — Ён быў з Людовікам, з Людовікам і вярнуўся. Прывёз ледзь жывога.

Пракоп хадзіў за Людовікам з маленства і, вядома, не без клопату старога Бароўскага паехаў з ім. Аксана не стала чакаць, калі дзядзьку паклічуць, знайшла яго ў клуні, у каморцы, дзе сядзеў на зэдліку з кавалкам дратвы за губой.

— О, пані Гурбановіч! — з робленай павагай прамовіў стары. — Маё шанаванне вашай ягамосці.

Ён падхапіўся і нізка пакланіўся. Хоць служыў у Бароўскіх, хата ягоная была недалёка ад мястэчка, ад тых хутароў, дзе жылі Вабішчэвічы. Заўсёды сябраваў з Аксанай, Ганнай, бо дочкі ягоныя раслі разам з шляхцянкамі, пераймалі добрае. Перастаў калегаваць з Аксанай пасля таго, як пайшла за аканома.

— Ну, расказвай, — выдыхнула Аксана.

— А што расказваць? — развёў рукамі Пракоп. — Як скваркі елі па лясох? Мы елі скваркі, а жамяра ела нас.

— Расказвай усё па парадку. З самага пачатку…

— Ну, як выехалі мы з мястэчка?

— Як выехалі, я і сама ведаю… Што было пасля?

— А нічога. Абышлі Пінск лясамі, бо ў Пінску, жыды перадалі, поўна расейцаў было. Лясамі падаліся на Слонім. Тады і сустрэліся з казачым раз'ездам, — пасур'ёзнела вымавіў Пракоп, — мы… кінуліся на іх, усе разам, без каманды. Думалі, казакі пачнуць уцякаць. Ну, так яно і выйшла напачатку. А яны нашых смелякоў, у каго коні лепшыя, адцягнулі ад асноўных сілаў ды як далі залп з кавалерыйскіх карабінаў…

— Колькі іх было?

— Казакаў? Ды чалавек дзесяць, не болей. Але вайсковыя людзі, спрактыкаваныя, на сапраўдных кавалерыйскіх конях…

— А вы… стралялі?

— Я ж кажу, павярнулі ды як далі залп!

— Маю на ўвазе: нашыя стралялі? — Аксана ад нецярплівасці аж прытупнула нагой.

— У Людовіка хвалёны ангельскі штуцэр заела, не стрэльнуў… А хто стрэльнуў з пістонаўкі, потым доўга шкадаваў, бо казакі на тых, хто страляў, наляцелі з шаблямі…

— Пасеклі? — з жахам спыталася Аксана.

— Пытаешся… — адказаў Пракоп.

Ён перасмыкнуў дратву з аднаго кутка рота ў другі. Гэта выглядала на тое, што ён цягне час, разважае: ці варта гаварыць пані аканомавай праўду. Аксана зразумела, што нешта тут не тое.

— Далей што?

— Далей? А што далей? — скрывіўся Пракоп, быццам у яго была рана ад тых шабельных удараў. — Як убачылі, што імчаць на нас… на іх… цэлая гурма вышкаленых казакаў, — пікі тырчаць, шаблі блішчаць, — дык сталі заварочваць сваіх коней… Я ж кажу, без каманды. Зрэшты, каманда мо і была, ды хто яе слухаў. А дарога вузкая. Заднія напіралі на пярэдніх… Выйшла сумятня…

— А колькі ж вас было? Я маю на ўвазе конных.

— Колькі? Шабляў дзесяць… Нашых дзесяць, ды з дзесятак вершнікаў да нас прысталі па дарозе…

— Дзесяць? А куды падзеліся астатнія?

— Якія астатнія? Нашых конных і было з дзесятак.

— Як з дзесятак? — здзівілася і раззлавалася Аксана. — З мястэчка выехала конных сорак чалавек.

— Правільна, сорак. Але ўжо да Пінска з дзесяткаў два коней адсеялася…

— Што значыць — адсеялася? Яны што, паўцякалі?

— Паўцякалі. Самі коні паўцякалі… Можа, хто і не путаў. Сумысля, — пажаваўшы дратву, сказаў Пракоп. — Хто яго ведае… Прачынаюцца рана, ідуць шукаць каня, а каня няма.

— Ну, ваякі, — толькі і сказала Аксана.

— Па большасці коні не тыя, не кавалерысцкія. А яшчэ хворых колькі было…

— Хворых? Хворых каго: коней ці людзей?

— І коней, і людзей. І хвароба каго пабрала, і так…

— Што значыць «так»?

— Яшчэ да Пінска добры тузін людзей у новых ботах, што пані расстаралася, ногі абрэзалі.

— І што?

— А то, што босыя ішлі. Або вярталіся… Да Пінска з пяхоты добрая траціна адсеялася.

— Значыць, атрымалі новыя боты і паўцякалі?

— Не ведаю, пані Аксана. Не мучайце вы мяне…

Пракоп уздыхнуў, вынуў дратву з рота.

— Так я і кажу, што ў каго конь закаваны, у каго хвароба, жывот там, ці што. Вунь у Людовікавага Атраманта, жарэбчыка чорнага, нешта цырымбалка распухла… Давялося з кавалерыі пераходзіць у стралкі, у пяхоту, значыцца.

Пракоп змоўк.

— Гаварыце, што было далей.

— А нічога не было, — насупіўся Пракоп. — Паўцякалі, вось што я вам скажу.

Аксана зразумела, чаму Людовік не хацеў гаварыць. Вяртаючыся дахаты, перастрэла недалёка ад мястэчка знаёмага рыбака Рыгора, з местачкоўцаў. Высокі, відны мужчына вельмі рады быў, калі ўступіў у інсургенцкае войска і атрымаў новыя давыд-гарадоцкія боты з фарсістымі халявамі. Вось і ён уцёк, дома. Аксана спыніла брычку, стала распытваць.

— А што тут, пані, расказваць, — чамусьці весела, нават неяк задзірыста сказаў Рыгор. — Не пусцілі нас.

— Хто не пусціў? Куды не пусцілі?

— Людзі не пусцілі. Ваяваць, біцца. Як пайшлі вёскамі за Пінскам, то як праваслаўныя, ваўкамі глядзяць, а як каталікі, дык і масла нясуць, бласлаўляюць. У адной вёсцы сабралася тутэйшых гурма ды кажуць: «Мы вас павяжам і паліцыю выклічам». Гары яна гарам, такая інсурэкцыя.

— Дык што, і ты за цара?

— А што мне цар кепскага зрабіў? Цар рускі, наш цар, пані Аксана, тут як ні круці. Гэтак людзі казалі. Мы рускія, цар рускі, што вам, казалі, за палякаў ваяваць.

— Але ж мы — беларусы, ліцвіны… — нецярпліва, гатовая ўзарвацца, праказала Аксана.

— Яно-то так, ліцвіны, калі дзяды ліцвінамі былі, але веры рускай. Я сам казаў ім, што мы — гэтыя во, як вы кажаце, беларусы. А яны, загародскія сяляне, за Пінскам, не, кажуць, мы рускія, рускай веры. І хоць стрэль ты ім у лоб. Ды што: вады з калодзежа не даюць выкруціць, хоць з канавы пі. Ды і пілі!

— Ды вы ж не на шпацыр пайшлі.

— Пані Аксана, вы хоць раз у жыцці начавалі ў полі? Добра, калі пагода, а калі зверху капае, га?

Аксана сціснула вусны і сцебанула каня. Мара пра незалежную Белую Русь, ці Літву; тую, колішнюю, кедышнюю [7] эўрапейскую дзяржаву, ператваралася ў міраж… Яна і была міражом, відмом мінуўшчыны, толькі з'явілася надзея, рамантычнае спадзяванне, што гэты міраж зробіцца рэчаіснасцю. Не зрабіўся. Пакуль.

2. На кручку

Прайшоў і другі месяц з моманту, калі ўзброены атрад пакінуў мястэчка. Вярнуліся за рэдкім выключэннем амаль усе так званыя паўстанцы. Не было толькі Артура і яшчэ некалькіх. На ўсе роспыты інсургенты — а да іх местачкоўцы цяпер толькі так і звярталіся — або адмоўчваліся, або пачыналі казаць лухту. Аксана ўсё ніяк не магла распытаць маладога Бароўскага — той не стаў бы выдумляць, але пані Бароўская перадала цыдулку, каб Аксана не прыязджала, бо Людовіка быццам бы павезлі ў Пінск да лекара і ён пакуль там лечыцца.

7

Кедышнюю — ад (пол.) kiedy's — калісьці (дыялект.).