Ланцуг

Яна слухала са страхам, закрыўшы далонню рот. Ён пацягнуўся да пляшкі, яна не дала.

— Алёша, што ты кажаш?! Адумайся!

— Позна, — прамовіў ён з нейкай дзіцячай пахвальбою, але не зусім упэўнена.

— Ты ж хворы!

— Нічога, нага зажыве…

— Ты інакш хворы!

У яго вачах бліснуў спалох. Ён, відаць, ужо забыў, што толькі што казаў.

— З чаго ты ўзяла?

— Хіба можа ў маладога хлопца такое быць у галаве?!

— Ну дык і што?! Я і без цябе ведаю! — абарваў, але адразу ж згадзіўся, зноў загаварыў, як і раней, бязладна і горача: — Кажу ж, пагляджу хату і здамся. Лягу ў шпіталь… Мне «вьшку» могуць і не даць. А пятнаццаць гадоў адсяджу, у трыццаць чатыры выйду… Або зноў уцяку…

— Алёша, — асцярожна спытала яна. — А дзе ты да арміі быў? Куды выязджаў далёка?

— Нідзе. Адзін раз у абласным цэнтры, у планетарый вазілі ад школы.

— Нашто яны набіраюць вас, каб мучыць?! — вырвалася ў яе. — У цябе ніякая не хвароба! Гэта ж вазьмі жывёліну адарві ад дому, дык і тая нудзіцца, перастае есці і памірае! Хіба ж гэта так можна — на два гады адрываць?!

Ён маўчаў. Яна падсунулася бліжэй і нясмела паклала руку яму на галаву, пагладзіла. Ён не зварухнуўся. Падбадзёраная, яна прашаптала:

— А можа, ты хочаш, Алёша? Тое, што пляма — не глядзі, я закрьпося… Я як хочаш лягу. Я чыстая, у лазні была, і бялізна новая.

— Ты… што?! — адштурхнуў ён яе. — У мяне ж Ніна там, а ты!.. Разумееш ты, — і адвярнуўся. — Лухта ўсё, ні ў якую Беларусь не змагу дабрацца… А калі дабяруся, не паможа! І ў шпіталь мяне ніхто не пакладзе! У псіхушку запруць, залечаць… Як страшна! Я смяротнік, я нежывы ўжо…

Ён лёг ніц. Яна пасядзела, зноў падсунулася, доўга не адважвалася, тады паклала яго галаву сабе на калені. Ён маўчаў, не расплюшчваў вачэй. Яна падумала: хай бы нага ў яго не зрасталася і ён жыў бы тут. Доўга-доўга, заўсёды. Яна б яго карміла, глядзела. Лажылася б з думкамі пра яго і прачыналася і ўдзень думала… Жыла б ім. А аўтамат можна было 6 схаваць, ці ўтапіць, навошта ён, гэты аўтамат?..

8.

На КПП маці прысела з краечку лаўкі і, пакуль дзяжурны сяржант перш званіў некуды, а тады паслаў у штаб салдата, прыплюснула вочы. Натомленае цела гуло, балелі, адыходзілі ад марозу ногі, абутыя ў лёгкія, восеньскія боцікі. Перад вачыма мільгацелі, зліваючыся ў адзін яркі малюнак-эпізод доўгай дарогі, заснежаныя лясы і палі перад Масквою, сам горад, бяздоннае метро, перасадкі, скразнякі цягнікоў і электрычак і, галоўнае, твары, незлічонае мноства твараў — мужчынскіх і жаночых, старых і маладых, незнаёмых і такіх, што, здавалася, ужо бачыла некалі… Схамянуўшыся, маці падумала, што нядобра вось так сядзець маўчком, звярнулася да сяржанта:

— Як вам служыцца, сынок?

— Нармальна, — неахвотна адказаў той.

Паказаліся салдат і малады афіцэр. Маці хуценька паднялася. Яна чамусьці чакала ўбачыць самага галоўнага начальніка, таму здзівілася, што сяржант пры іх з’яўленні толькі лена прыўзняўся з табурэта і адразу ж сеў зноў.

— Лейтэнант Шаўчэнка, — абыякавым голасам адрэкамендаваўся афіцэр.

Маці без слоў, трывожна-запытальна глядзела на яго.

— Вашага сына мы не знайшлі, — сказаў ён.

У яе сціснулася сэрца. Усё дарэмна! Яшчэ калі ехала сюды, вядома, не дужа чакала, што яе будуць сустракаць тут з музыкаю, на руках насіць, аднак у душы жыло спадзяванне, што яе прыезд патрэбен, што да яе кінуцца, пачнуць распытваць, самі расказваць. Цяпер бачыла, разумела — каму яна трэба тут.

— Сынок, я ж столькі ехала! — узмалілася яна. (Сяржант гмыкнуў на слове «сынок».) — Вы ж хоць раскажыце! Хоць ложак яго паглядзець…

— Ну, хадзем, — паціснуў плячыма Шаўчэнка, лёгка падняў яе немалую сумку і пайшоў першы. Маці патрусіла следам.

Па чыста падмеценым пляцы падышлі да двухпавярховай, старой пабудовы казармы, падняліся па сцёртых да бляску жалезных сходах на другі паверх. Днявальны ля тумбачкі выцягнуўся, казырнуў, лейтэнант не стаў яго слухаць. Правёў маці ў куток да акна, паказаў на акуратна засланы, такі, як і ўсе, ложак верхняга яруса.

— Вось тут. Сядайце. — А сам, калі маці апусцілася на табурэт з прадаўгаватай, выразанай для пальцаў дзіркай пасярэдзіне, застаўся стаяць, нібы даючы зразумець, што ў яго поўна клопатаў і доўга тут быць ён не збіраецца.

— Як жа, раскажыце, з ім такое гора? — загаварыла яна, выціраючы набрынялыя слязамі вочы.

— Знік з паста.

— Не мог ён уцячы! Мацярынскае ж сэрца чуе!..

Не дачакаўшыся адказу, спытала:

— А вы якім начальнікам яму будзеце?

— Узводным быў, — адказаў Шаўчэнка, робячы націск на «быў».

— Скажыце, а можна пагаварыць яшчэ з якім начальствам? — нясмела папрасіла яна.

— Калі ласка. Можна з зампалітам. Толькі… паслухайце. Едзьце вы лепш назад, дамоў. Калі што высветліцца, вам паведамяць адразу.

— Сынок, хіба ў цябе няма сваёй маці? Я ж такую дарогу вьіцерпела, куды ж назад? Я ж хачу хоць што даведацца!..

Ён уздыхнуў:

— Ну, хадземце, спытаю.

На калідоры, ля першых ад тумбачкі днявальнага дзвярэй Шаўчэнка папрасіў яе пачакаць, сам пастукаў, увайшоў.

Атаманчук быў адзін, сядзеў за сталом, пісаў штосьці.

— Коля, там маці Ласіцы прыехала, — без цырымоній пачаў узводны. — Пагаворыш з ёю?

— Пачакай. — Атаманчук дапісаў, што трэба было, прабег вачыма напісанае. — Карту яго медыцынскую глядзеў, з дактарамі гаварыў… Ён здаровы, як конь. А вось псіхіятр мне ведаеш што сказаў? Ёсць такая хвароба — абвастрэнне настальгіі. Чалавек сам не ведае, што робіць, на ўсё ідзе, нават на забойства, каб толькі радзіму паглядзець. Маладыя нянькі з правінцыі душылі дзяцей, бо ў галаве клініла, і ім здавалася, што яны адразу вернуцца дамоў, калі няньчыць больш не будзе каго. Вось гэта любоў да радзімы! Ты як думаеш, Шаўчэнка?

— Я не разумею, — сказаў Шаўчэнка. — У мяне не было радзімы. Я ж сын ваенных, нарадзіўся ў цягніку, потым — па гарнізонах, абы-дзе… Карацей, перакаці-поле.

— А я разумею. Ох, якая гэта цяга! Я нават гатовы паверыць псіхіятру, хоць яны, калі шчыра, ўсе самі псіхі, прызнаць настальгію асноўным матывам пабегу… Каб не чортаў АКМ! Каб не два магазіны! Ды каб не гэта, я б тую Ласіцу сам, на плячах да бальніцы данёс, і ля палаты дзяжурыў бы, пакуль ён не вылечыцца!..

— Перастань, — сказаў Шаўчэнка. — Можа, яго яшчэ злавіць ды на курорт пуцёўку выпісаць. Людзі ў Афгане, такія ж як ён, пад кулі кладуцца, а ён да мамачкі цыцку смактаць… Яслі.

— І праўда, — схамянуўся Атаманчук. — Прысядзь, паслухай… Настальгія настальгіяй, усё гэта добра, і маці — добра, я пагавару з ёю, вядома… Але вось што я ўспомніў. У нас некалі ў Прыморску знік лейтэнант. Праўда, без зброі. Мы ўвесь гарадок паднялі, з ног збіліся — граніца ж блізка! — хоць ты што. Знік. I вось праз тыдзень, ужо без ніякай надзеі, толькі для праформы даём мы абвестку па мясцовым радыё і ў раённай газеце…

— Ну, там граніца блізка. А нам хто дазволіць?

— Гардзееў, вось хто. Ды з яго заслужанасцю Маскву можна навылет тараніць! Карацей — на другі ж дзень пасля абвестак нашага лейтэнанта спакойна здаюць. Ён, галубок, загуляў, забухаў і прытуліўся у адной дамачкі, у самым цэнтры горада, пад носам у камендатуры. А яна карміла, паіла яго і таму падобнае. I павер, мог бы так прасядзець у яе не тыдзень, а год! Калі б не нашы родныя «стукачы». Ну, што ты думаеш?