Мяне няма: роздумы на руінах чалавека

Я-чалавек ня можа быць сам сабой.

Я-чалавека няма. Ёсьць сваеасаблівае ўтварэньне самых розных праяваў быцьця існага. Гэтае ўтварэньне, індывідуалізаванае пэўнай уласнай экзістэнцыяй, натуральна, неяк павінна пазначацца, мець сваю сэмантычную марку, але традыцыя наданьня значэньняў саматоеснасьці і самадастатковасьці, а тым болей сакральнасьці гэтаму ўтварэньню, здаецца, абумоўлена ўсяго толькі неабачлівым пераносам сынкрэтычнай цэласьці знака на ўсю тую шматсэнсоўнасьць, што ім пазначаецца.

Я-чалавек не належыць сам сабе, ён уласнасьць шматлікіх рэальнасьцяў, што паходзяць з розных вымярэньняў быцьця існага (тэарэтычна нельга выключаць, што нейкім сваім акрайчыкам кранаецца чалавека і “ірэальнае вымярэньне”, з чаго і паўстаюць рэфлексіі містычнага кшталту) і на пэўны момант гуртуюцца на прасторы я-чалавека, кожная як на сваёй уласнай прасторы, якую яна сваёй прысутнасьцю фармуе ў меру магчымасьці фігуры я-чалавека.

Такое разуменьне я-чалавека, як прытулку розных “стыхіяў” (першапачаткова самых простых: вада, зямля, агонь, паветра...) сфармавалася ўжо на самым пачатку асэнсаваньня фэномэну чалавека і стратэгічна яно пасюль застаецца нязьменным, адно мяняліся складнікі ды зьмяншаліся акцэнты зь “ідэалягічных” на “матэрыялістычныя” ці наадварот.

Разам з тым, за выняткам зацятых матэрыялістаў (і ў старажытнасьці і потым), што выводзілі я-чалавека з сумы тых “стыхіяў”, якія ў ім апазнаваліся, — усе астатнія вышуквалі яшчэ нешта звыш “сумы стыхіяў” і гэтым “звыш” вылучалі я-чалавека ў новае цэлае, тоеснае толькі само сабе.

Гэты “элемэнт чалавека” ў я-чалавеку шукалі ўва ўсялякую пару, калі я-чалавек сам сябе хоць трохі цікавіў. Але не знайшлі, не зважаючы на яго, здавалася б, відавочную наяўнасьць, бо хоць каму амаль немагчыма ўявіць такое складанае структурнае ўтварэньне як я-чалавек, зыходзячы з таго, што сытуацыя я-чалавека ствараецца па-за ім самім і зусім незалежна ад яго самога ці ад нейкай трансцэндэнтнай сілы, што мае апеку над ім.

Паколькі “элемэнт чалавека” ніяк не жадаў аб’яўляцца на людзі, давялося пазначыць ягоную наяўнасьць гіпатэтычна, выкарыстоўваючы для гэтага самыя розныя гіпотэзы ды паняткі.

Бадай найбольш устойлівым сярод мноства самых неверагодных вэрсіяў і па сёньня застаецца тое, што звычайна называецца душой (у сваім вышэйшым вымярэньні — духам), хаця колькасьць трактовак формы, зьместу і ўвогуле самога факту наяўнасьці душы (духа), пэўна, не падлягае нават каталягізацыі.

Сярод філязафічных гіпотэзаў “элемэнта чалавека” асабіста мне падаецца найбольш цікавай вэрсія Ляйбніца.

Уласна, “манадалёгія” Ляйбніца — гэта толькі арыгінальная інтэрпрэтацыя “эйдалёгіі” Плятона. Але калі эйдасы Плятона праектуюць сваю ідэалёгію на ўсё сынгулярнае аднекуль з унівэрсуму трансцэндэнцыі і такім рэнтрансьляцыйным чынам абавязваюць сынгулярыі прыпадабняцца тым ці іншым эйдасам, то манады непасрэдна ўдзельнічаюць у форме і спосабе адбываньня быцьця ўсялякім элемэнтам існага. Паводле Ляйбніца кожная кропля вады, кожная жывая істота (неарганічная структура таксама) мае сваю арыгінальную манаду — духоўную, душэўную, энэргетычную адзінку субстанцыі быцьця.

Манады бесьцялесныя і гранічна індывідуалізаваныя. Яны замкнутыя самі ў сабе і ня маюць ні “вокан”, ні “дзьвераў”, Аднак, з другога боку, усялякая манада ёсьць “жывым люстэркам унівэрсуму” і справа толькі ў тым, наколькі яна здольная разгарнуць свае складкі, каб выявіць унівэрсальнае цэлае быцьця.

Манадалёгія Ляйбніца яшчэ доўга будзе выклікаць да сябе ўвагу гісторыкаў філязофіі. Але калі б гэтая гіпотэза XVII стагодзьдзя нейкім чынам рэальна зафіксавала сваю ісьціннасьць, то і тады яна мала чаго дадала б на карысьць сапраўднасьці я-чалавека ў тых значэньнях, якія яму тут падшукваюцца. Хутчэй наадварот. Бо манада зусім не набліжае я-чалавека да значэньняў суб’екта, да таго, што паўстае зь сябе дзеля сябе, а адсоўвае яго ў чын таўталягічнага элемэнту ўнівэрсальнага фэномэну вітальнасьці. (Гэта нават калі не зважаць на тое, што сваім паходжаньнем манады абавязаныя ўсё таму ж Богу. Ён, як сейбіт зерне, жменяй раскідвае манады па Сусьвеце і яны потым прарастаюць каліўцамі існага.)

Пры ўсёй сваёй гранічнай індывідуальнасьці, манада — толькі энэргія, вітальная сіла, якая на пэўны час арганізуе тую ці іншую форму рэальнасьці. Як толькі форма зношваецца, парахнее і рассыпаецца ў пыл, манада ўмомант стварае сабе што-небудзь яшчэ. А таму ніяк нельга сказаць, што ёсьць манада — “Готфрыд Ляйбніц”. Ёсьць манада, якая была нейкі момант “Готфрыдам Ляйбніцам” (ці ён быў ёй?), але з гэтага зусім не вынікае, што было нешта яшчэ акрамя таго, што пазначалася гэтымі двума словамі, біяграфіяй у некалькі падзеяў і экзістэнцыяй, даўно апалай у нікуды.

Дарэчы, Ляйбніц лічыў мэтэмпсыхоз “схалястычным забабонам”. Згодна ягоным цьверджаньням, ніякае перасяленьне душы немагчымае, бо душа ня можа аддзяліцца ад цела... І хаця шмат хто ня менш аўтарытэтны за Ляйбніца меркаваў зусім наадварот, мы ня станем нават зазіраць у бясконцы прасьцяг інтэлектуальных спэкуляцыяў з нагоды душы, духа і да таго падобнага, бо з “душой” ці без “душы” я-чалавек:

— ня ёсьць прычынай самога сябе;

— ня сам зь сябе паходзіць;

— не зьяўляецца ўласьнікам самога сябе.

Асабіста мне гэтага дастаткова каб упэўніцца, што я-чалавека не было і няма. Натуральна, калі хацець ад я-чалавека нечага большага за тое, што ён ёсьць.

КАЛІ ТЭКСТ БЫЦЬЦЯ І НАПІСАНЫ І ПРАЧЫТАНЫ

Мера таясамасьці я-чалавека Тэхнагеннай эры — на пярэднім акрайчыку якой мы знаходзімся, — з тэхнагеннымі комплексамі быцьця перасягае ўсе межы значэньня я-чалавека, з чаго я-чалавек апынаецца ў сытуацыі, якая пакідае яму адно мейсца прысутнасьці пры быцьці. Я-чалавек ужо не прытулак усіх стыхіяў быцьця, а нешта ўвогуле пабочнае быцьцю, нешта, што толькі туліцца да цела звышскладанага “камбайна” сусьветнай цывілізацыі, які аднолькава інтэнсыўна ахоплівае сваёй дзейнасьцю і кванты і галяктыкі, але пакідае незапатрабаваным я-чалавека. І хаця гэты “камбайн” пакуль ня можа абыйсьціся без калектыўнага цэлага чалавека, але кожны я-чалавек паасобку ўжо ня мае для яго аніякага істотнага значэньня. “Камбайн” сам забясьпечвае сябе сабой і нагэтулькі эфэктыўна, што ў яго даволі магчымасьцяў, каб за свой кошт яшчэ ўтрымліваць я-чалавека як дарэшты спрацаваную форму быцьця існага — так грамадзтва ўтрымлівае ў багадзельні спрацаванага перастарка (хаця, магчыма, тут болей пасавала б параўнаньне не з багадзельняй, а з рэзэрвацыяй для амэрыканскіх індэйцаў).

Натуральна, што і ў Тэхнагенную эру біялягічны лёс я-чалавека застаецца тымсамым як і ўва ўсе астатнія часы (нарадзіўся, апладніўся ды зьнік у невараці), але сытуацыя адбываньня тэрміну быцьця выглядае інакш чым раней. Яна нечым нагадвае тую, што была ў эру Татэму — гэта значыць сытуацыя чалавека без чалавека.

Я-чалавек — усяго толькі міт пра чалавека. Дарэчы, склаўся гэты міт ня ў эру Міту (у тую пару я-чалавек сябе ня вельмі цікавіў), а ў эру Тэксту. Тады ж я-чалавек быў сакралізаваны праз лучнасьць са Словабогам. На гэтым сакралізаваным міце дасюль трымаецца вера (апошнімі часамі, праўда, не зусім упэўненая) у я-чалавека як у нешта большае ды іншае, чым ён ёсьць са сваёй сапраўднасьці.

Дэсакралізацыя Тэксту і адпаведна Словабога лягічна запатрабавала і дэсакралізацыі я-чалавека, што неўнікова паклікала і ягоную дэміталягізацыю. Апранаха міту пакрысе спадае зь я-чалавека і мы пачынаем бачыць яго тым, што ён ёсьць (што яго няма). Ён сябе таксама пачынае бачыць такім і яму робіцца няўтульна і ў значэньні Бога, і ў значэньні цара Прыроды, і нават у значэньні звышчалавека тэхнакратычнай цывілізацыі.

Час чалавека сканчаецца — у самых розных сэнсах. І ў сэнсе часу, дарэчы, таксама.