Отчаяние (на каз.яз.)

білайыр аырын басын изеді, Россия ол астына еніп, Жоардан аман аланы шін, білайыр зіні билігін рбан етті. Енді ол брыныдай алаан уаытында сау етіп Хиуа апасыны алдына бара алмайды. Оан Россия патшасыны рсаты керек! И, мндай баыныштылыа болаша рпатары алай арар екен?

— Жн екен айтаныыз, губернатор мырза, — деді білайыр сыр бермей — Петербург не айтады, соны ктейік. Надир шахты скері Хиуаны бгін-ерте тастап кеткелі тран жо ой. лі уаыт бар…

Неплюев білайырды кілі ждеп аланын білсе де, оны жбатысы келмеді. «анша дегенмен де бізге баынышты адам ой. Брібір, бгін болмаса, ерте осылай сйлесуге тура келеді, еті йрене берсін» деді генерал ішінен.

— Бірімізбен біріміз ынысып аланымыз андай жасы болды, — деді Неплюев, алтасынан шынжырлы алтын саатын алып. — Біраз уаыт болып алыпты. алан шаруаны ерте кеесте талылармыз. айталы. лі маан Жнібек мырзамен де аылдасу керек.

білайыр бан еле ете алды, біра ндеген жо.

Арынны бір тарауы Шашатан шыан ошарлы Жнібек «Атабан шбырынды» басталып, Абылайды атаы ш жзге тараана шейін, Орта жзді ыпалды, е йгілі адамыны бірі еді. білайырды арындасына йленгеннен бері, ол Кіші жз ханыны о олына айналан, Кіші жз ханына Орта жзді де кей руларыны баынуына кптеген себебі тиген. Егер білайырдан дабыл шыса, скерін ертіп е алдыменен хан ордасына жетіп келетін осы Жнібек. Сондай ылыты бірі бір мы жеті жз отыз сегізінші жылы болан. «Атабан шбырындыдан» брын-а Жайы пен Еділ арасындаы жер шін таласып келген Еділ алматары Кіші жзді Жоар скерінен кйреп Россия патшалыыны анатыны астына лі кіре алмай жрген шаында, аулын шауып малдарын айдап кетіп, маза бермеген. Жайыты ары бетінен жайылым бер деген білайыра Еділ алматарыны сол кездегі ханы Дондук Омба «лі з жерінен айырылып алма» деп жауап айыран. білайыр «жыланны ш кессе де кесерткелік лі бар, алден Церенге кшім жетпесе де, дл саан кшім жетер, Дондук Омба» деп жиырма екі мы сойылмен екі ол болып Еділ бойындаы алматара арсы аттанан. Соны бір олын, он мы сарбаздан рылан Орта жз скерін осы Жнібек батыр басарып баран. білайырды осы екі олы Еділ жаасындаы ызылжар деген жерде алма скерімен кездескен. азатарды келе жатанынан хабарсыз отыран алма скерін білайыр мен Жнібек осы жолы ан-жоса етіп жеген. Кп ауылдарын шауып, мал-млкін талап, екі мы шаыраын здерімен бірге айдап келген. Бл орлыа шыдай алмаан Дондук Омба іле-шала ол жинап, бір мы жеті жз ырыншы жылы жиырма мы скермен аза даласына аттанба боп транда, Балдан Норбиды кесіне істеген опасыздыыны кесірінен бл жоры болмай алан. Сонан кейін Орынбор экспедициясыны бастыы генерал-лейтенант Урусов екі елді хандарын шаырып алып, кек алу мселесін тотатан, Біра арамаындаы елдерді тату-ттті труын кздемейтін патша саясатын мыты станан Орынбор губернаторлары Кіші жз бен Еділ бойындаы алматарды хандарын тбегейлі келісімге келтірмеген. Кейде араларына шо тастап та оятын. Осындай жадайда білайыр немі Жнібекке ара сйеуші еді.

Жнібек батырды аза руларыны Россия патшалыыны ол астына кіруінде де ебегі бар. Ол баса хан, слтандар сияты Россия мен Жоар арасында ауытымай, бастан ая Россияа осылу жаында болан адам. Сондытан Орынбор комиссиясыны екі бірдей бастыы, алдымен белгіленген Урусов та, кейін оны орнына келген Неплюев те «Жнібек батырды абыройы аза еліне ешбір ханнан кем емес» деп, онымен немі санасып отыратын. Екеуі де Анна Иоанновнадан Жнібек батыра, Россия патшасыны братана лттардан шыан ебегі сіген скери адамдарына берілетін тархан атаын сраан. Бны білайыр да олдаан.

Жнібекті кптен асап кткен сол атаы жайлы патша указы кеше ана келіп еді. Бны зірше Неплюевтен баса жан білмейді. Ол бл указды губернатор кеесі біткеннен кейін онатарын таы жинап, соларды кзінше оыма, адал ызмет істейтін адамды Россия патшасы алай жоары баалайтынын айтып, матап тпек.

Жнібекті аты аталан шата білайырды лденеге секем аланын аарып алан Неплюев:

— Жнібек батырды мен сізді жекжатыыз ана емес, одатас досыыз деп адірлеймін, — деді.

— Оан шек келтірмеіз.

— Орта жзді ханы білммбет пен Абылай слтан келе жатып, кейін айтып кетті. Ал Орта жзден келген баса асаал би, батырлар кп. Біреу соларды басармаса, бізді кеесіміз Орта жзді пікірінсіз теді. Мндай мжіліске оларды атысаны жн.

— лбетте.

— Оны стіне Жоар елшілері Орта жз з тадырын білммбет пен Абылайсыз да шеше алатынын крсін.

— Дрыс айтасыз, генерал мырза, — деді бл шешімге уанып алан білайыр, — мені де айтып жргенім осы ой. Орта жзді тадырын тек білммбетке беріп оюа болмайды. Жас болса да азір билік Абылайа кшіп бара жатан секілді…

Бл жолы Неплюев пен білайырды ойы бір жерден шыты. Орта жз еліні ішінен білммбет пен Абылайа арсы оюа жарайтын бір адам болса — ол Шаша ошарлы Жнібек батыр.

білайыр мен Неплюев стол басына айта келгенде, жрт азан-азан екен. Хан мен генерал жо деп, ешкім ктіп отырмапты. Ара, шарапа тойаны мас боп, кгал стінде орылдап йытап жатыр. Кпшілігі ара араластыран сары ымыза лыия тойып ап, шеке тамырлары білеудей боп жапанды жалпаынан басып, гу-гу етеді. Орыс офицерлері де есесін жібермеген трізді. Орыспын, азапын демей, бірін-бірі шатап, лденені айтып, арылдап кліседі…

Жртты мндай кйін крген Неплюев онатарын дастаран басына бдан ары стауа орыты. Мас болып алан біреуі лдеалай шата шыармай транында, бл жиынды дер кезінде таратуды жн крді.

Ол ара толы бокалын олына алып:

— рметті онатарым, мен соы тосты сіздерді рметтеріізге ішемін, — деді. Сосын лкен бокалдаы араты аяына дейін аып салды. «Браво! Браво!» деген офицерлерді айайы естілді. — Келгендеріе кп рамет! Бгінгі бас осуымыз осымен бітсін. Таерте саат онда ресми мжілісіміз басталады.

— Кп рамет!

— Кп жаса, генерал мырза!

— Бір бас осып алды ой… — деген сздермен жрт опыр-топыр трегеліп, тарай бастады…

Жиырма шінші август кні басталан мжіліс жетінші сентябрьге дейін созылды. Жоар елшілері атынасып отырандытан, е крделі мселе Россия ол астына аза еліні кіргендігін Жоар хандыыны мойындауы еді. Сол себептен кеесті біраз кні Россия, Жоария жне аза елі арасында андай байланыстар, келісімдер болатынын анытауа кетті. Россия патшасыны кілдері Жоар елшілеріні аза жеріне не шін келгендерін, андай талап оятындарын білгісі келді. Оан Кошка мен Брун:

— аза елі бізді ытаймен за уаыттар бойы соысып жатанымызды пайдаланып, талай шапты. Сол шін біз оларды кп жерін басып алды. аза елі енді бізге салы тлеуге, аманат беруге тиісті, — деген пікір айтты.

Оан Неплюев:

— Бізді ол астымыздаы елді бтен жрта салы тлеуі не аманат беруі Россия империясыны заына айшы келеді, — деген жауап айырды.

— Бізді астарымыз арамыза андай от жаса да, аза елі олына ран алып, лы Россия патшасына берген антында трады, — десті Орта жз бен Кіші жзді атынан сйлеген білайыр мен Жнібек, — Россиямен мгі біргеміз. Ал Жоар елін шапса, ол асырлар бойы бітпей келе жатан арамыздаы рысты жаласы еді. Егер Жоар елі бізге тынышты беретін болса, біз де олара ол ктермеуге, лы мртебелі губернаторды алдында уде етеміз.

— аза хандары жаратылалы уделерін орындап крген жо, — деді Жоар елшілері, — бл біз талай естіген ккек ні, антын ерте-а бзады.

— Бл жолы оларды антын бзбайтынына біз кепілміз, — деді Неплюев.

— Олай болса, бізді лы онтайшымыз алден Церенге елші жіберідер, — деді Кошка мен Брун, — алан келісім сзді сонда бітірелік…

Осылай келісті, біра Жоар елшілері бірден жріп кетпеді. Олар ш жзді асаал биі, батыры олдарына ран стап: «Россия ол астына кірдік» деп губернатор алдында ант бергенін кздерімен крді. «Игі жасылара» рамет айтып, сіресе лы жзді басшыларына ризашылыын білдіріп сйлеген Неплюевті сзін естіді. Бл Жоарлара атты батты. йткені Жетісу олар шін Жоар онтайшысы басып алан лке боп саналатын. лы жз бл кезге дейін онтайшысына салы тлеп, аманатын беріп келген.

Орыс патшасыны аза жеріне ішкерілеп кіре бастаанын крген Жоар елшілері, здерімен одатас араалпа батырларын ертіп, дым бітіре алмай, елдеріне айтып кетті.

Блар кеткеннен кейін Неплюев таы екі мселе арады, бірі Орта жз бен Кіші жз хандарыны арасындаы айшылы болса, екінші Еділ алматары мен аза еліні арасындаы шпей келе жатан асты еді.

аза хандарыны зара жау болуы Россияа аншама тиімді боланыменен де, білайырды біржолата шошытып алмайын деп, Неплюев оан «андай иын істі болса да татулыпен шешуге тырыс» деп аыл берді. Оны стіне білайыра з арамаындаы орыс арашекпендерімен жаыныра отыру шін, Елек пен Берді зендеріні бойында кшіп жруге рсат етті. Бл соынан аза еліне деген лкен жасылы боп табылды. Осы арада Кіші жзді е алашы егінші жрты пайда болды. Ал ханны зіне «орыс бекіністеріні айсысына болса да кіріп жруге еріктісі» деді. Сондай-а Кіші жзді ханын азынаны астыымен амтамасыз етуді орыс кімшілігі з міндетіне алды. Неплюев осы болмашы істі брін патша азамны білайыра ерекше крсеткен рметі деп ындырды. Бны брі жылаан баланы олына бір зім нан статанмен бірдей, Орынбор губернаторыны шыарып салма саясаты екенін білайыр тсінсе де, арсы ештее айта алмады.

Еділ алматары мен аза еліні таласын да Неплюев оай шешті. Дос- тастырып, бірімен бірі арым-атынасын жндеп, ел боп араласып тратын келісімге келтіруді орнына, «Еділ алматары, сен Жайыты бергі бетіне тпе, ал аза елі, сен Жайыты ары жаасына шыпа» деп кім айтты. «Ттындарымызды айтарып берсін» деген Еділ алматарыны тінішіне, Жнібек: «оларды айтару ммкін емес, біз сол жылы-а алма ттындарын Хиуа, Бхар базарларына сатып жібергенбіз» — дегеннен кейін, Неплюев бл мселені соынан арама болды. Осылай тынымды ештее ндіре алмаан Еділ алматарыны елшісі де іштей тынып еліне жріп кетті.