?уащхьэмахуэ, Махуэгъэпс

Анэшхуэм захибжатэкъым щ?алэр езыгъаджэ хъунухэм, унагъуэм нэхъ лъэрызехьэу яхэтыр езырами.

Техутэ и гущхьэ къэк?ыркъым ирамыгъэджэну, а и нэгу къыщ?эувэ фэеплъыр мывэ абрагъуэ къигъуэту къызэрыхи?ущ?ык?ынуращ зэгупсысыр. Шуудзэм хэтахэм зэ нэхъ мыхъуми ?уплъащэрэт! Дапхуэдэу п?эрэт абыхэм я теплъэр? Нэзыр, жьы хъууэ сабий акъылым хуэмык?уэжатэмэ, къыжри?эжынт и нэк?э илъэгъуар – шуудзэр къызэзыгъэпэщахэм щахэтак?э, дауи, абы псори и нэгу щ?эк?ащ. Дыси ищ?энут зыгуэр – абы и л?ыр шуудзэм хэту дэк?ри къигъэзэжакъым. Арщхьэк?э фызыжь ?эзэр зыми епсалъэркъым.

Шыр, л?ыр, ?эщэр, фащэр – дапхуэдэу къызэгъэпэщат? Зауэл?хэр дауэ къыхаха? Хуейуэ хъуар хагъэхьэрэт? Щ?алэ ц?ык?ур зыщ?эупщ?энур ахэрат. Еджап?эм щезыгъаджэхэм абы хащ?ык? щы?экъым, уи нэхъыжьхэм еупщ?, къыжра?э. И нэхъыжьыр дадэщи, абы и ?уэхур щхьэхуэщ.

…Жьыр къы?уроуэ Техутэ. Хьэрэмэ?уащхьэк?э ят?агъуэ къэзышэну шыгу зэщ?эщ?ак?э ежьахэм захигъэхуащ аргуэру. Чырбышыр къемэщ?эк?ащ унэщ?э зэтезылъхьэхэми, гъэмахуэр ик?ами, чэмар ирагъэкъужын хуейщ. Ят?агъуэм халъхьэну шывейри хьэуазэри ягъэхьэзырауэ къуажэщ?ыбым деж щ?ы?энэщ?ым щызэтелъщ, ини ц?ык?уи ежэнурэ абдежым ят?эр лъакъуэк?э яутэнущ, зыхуейм хуэдиз чырбышыр асыхьэту къыщ?рагъэдзынущ. Щ?ыхьэхущи, ?уэхур псынщ?эщ.

Ят?агъуэ мащэр мазэ ипэ зэрыщытам елъытауэ хэпщ?ык?ыу нэхъ куу хъуащ. Фызхэм ят?агъуэр шыгум ирак?утэ, Техути зэрыхъук?э ядо?эпыкъу. Шыгум из мэхъури, къожьэжхэр. Щ?алэм гупым закъык?эрегъэху. Ик?ащ гъэмахуэр, шы сурэт аф?эк?а игъэжыфынукъым. Техутэ Хьэрэмэ?уащхьэ и щыгум къытет?ысхьэжауэ къоплъыхри тесщ. Щ?ыбк?э тогъуалъхьэри удз щабэм хэлъу уафэм доплъей. Пшэ хужьхэр, аргуэрыжьщи, къыдогушы?э. Апхуэдэщ сыт щыгъуи – уафэм пшэ къытрихьамэ, псэущхьэщ е ц?ыху сурэтщ, хьэзырщи – тещ?ык?, нэгъуэщ? къэлъыхъуэни хуэмейуэ. Шууейхэр к?апсэлъэрышэу къыщхьэщохьэ иджы: зы, т?у, щы… мори шущ, мо иужь итыр шы пц?ани, тесар епсыхыжа хуэди… Техутэ ?урехри мэжей.

Сосрыкъуэ щык?уэда ?уащхьэм, нартыжьхэм я джэгуп?эжьым ущ?алэ ц?ынэрэ у-антыхэу ущыжей хъурэ? Жейрэ л?арэ, жи. Фыкъызэжэ вындыжьу уафэм имыхуэжыр, хьэ?уцыдзу къуэладжэм дэзыр, яжеп?э хуэдэкъэ? Бгым жин къалэ итщ, апхуэдэу хуит захуэпщ?амэ, тегушхуэгъуаф?э уамыщ?ынрэ?

II

Къуэят?э къуажэ ц?ык?ущ, уэрамит?, унагъуищэ тесу – аращ зэрыхъур. Псори зэроц?ыху. Л?эщ?ыгъуэ блэк?ам, 30–40 гъэхэм, лэжьыгъэ я куэду щытащ – ц?ыхухъухэм я нэхъыбэр шы заводым щылажьэрт, ц?ыхубзхэм цым щелэжь фабрикэм щ?ак?уэ щащ?ырт. Къыпэк?уэр мащ?эми, я хэк?ып?эр арати, жылэ ц?ык?ум дэсым щхьэкъэ?эт я?этэкъым. Абы къыщыдэхуэм я унагъуэр зыхуей хуагъазэрт: ?эщ зэрахуэрт, я щ?ы к?апэм зыгуэр къытрахыным ел?ал?эрт.

Хэку зауэшхуэр къэхъейри, Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м шууей минищрэ щитхурэ, лъэсыдзэм хагъэхьэну зауэл? миным щ?игъу – псори зэхэту минитхум нэблагъэ къигъэувын хуейуэ унафэ къэк?уащ. Къуэят?э зыхиубыдэ щ?ыналъэрат шы завод здэщы?эр, шуудзэр шык?э къызэзыгъэпэщыфынур. Сыту щ?алэ ек?у защ?эт, бжьыф?эхэт а шыхэм тет?ысхьахэр: цей ф?ыц?эрэ цеищхъуэу, къамэри сэшхуэри як?эрылъу, щ?ак?уэ ф?ыц?эхэр зэк?уэц?ыгъэджэрэзэжауэ япщ?эхэлъу. Щ?ымахуэр ирамыхыну хэт и гугъэнт…

115-нэ кавдивизэр къызэгъэпэщыным жыджэру зэрыхэтам щхьэк?э Техутэ и адэшхуэм щытхъу тхылъ къыхуригъэхьат езы Сталин дыдэ. Нэхунэ ар ноби ехъумэ сурэтхэм яхэлъу.

Техутэ адэншэу къохъу. Анэри имы?э пэлъытэщ, щхьэгъусэр зэрыф?эк?уэдрэ псалъэуи ц?ыхум яхыхьауи зыми илъэгъуакъым, зыкъыхуэщ?эжыркъым. Адэшхуэр жьы хъури хэпсэлъыхь къищтащ. Щ?алэ ц?ык?ум игъуэтыр анэшхуэращ, зыгуэрым щ?эупщ?энуми, зыхуэныкъуэ?ами. Джэгуп?эу и?эр гуэл ят?эмрэ мэз лъапэмрэщ. Гуэлым хэлъ ят?эр хущхъуэщи, ц?ыхухэм куэд щ?ауэ къагъэсэбэп, щ?ып?э жыжьэхэм къик?ыурэ зыхьи щы?эщ, абдеж дыдэм зыщызыхуэу щысхэри мащ?экъым.

Дысэ, гъунэгъу фызыр, а гуэлым к?уэрейщ. Зыми илъагъуркъым абы ят?э къыщыхих щ?ып?эр, абы хуэдэуи ар къэзыгъэсэбэпыф, абык?э узыфэхэр зыгъэхъужыф гъуэтыгъуейщ. Удз хущхъуэми хещ?ык?. Дысэ Къумыкъумк?э кърашащ, къызэрашэри мэ?эзэ. Антыхэбзэк?э уэрсэру мэпсалъэри, зригъэщ?ауэ пщ?энукъым, антыхэу къалъхуауэ ф?эк?а.

Ц?ыху куэд къыдохьэ Къуэят?э, ар ягъэ?эзэну. И къуажэгъухэр къыхузэгуэпамэ, хужа?эн ягъуэт: ят?эк?э игъэхъуж зищ?урэ, удз игъавэ хуэдэурэ, щхъухь зэхелъхьэ, хьэпэщыпхэ ещ?, удыжьщ. Удыгъэк?э пхуэгъэшынэни антыхэм яхэмыт. Ауэрэ, совет властым и лъабжьэр игъэбыдэрти, ?эзэгъуазэр зэманыжь блэк?ам и щ?эиным хригъэубыдащ – хуитыжтэкъым Дысэ хуэдэхэр «лэжьэну». Дысэ и зэф?эк?ыр мыхъуамэ, и щхьэгъусэ Уэсмэн и хьэдэр губгъуэм къинэнурэ, вындымрэ дыгъужьымрэ яшхыжынут. Кавдивизэм хэту Уэсмэн зауэм щыдэк?ым, Дысэ абы упщ?э хужь хуригъэщ?ри щ?ак?уэ хуидат. Дысэ ищ?эрт Уэсмэн псэууэ къызэримыгъэзэнури и хьэдэ зэримылъагъужынури. Упщ?э хужьым к?уэц?алъхьэжмэ, джэбын папщ?э хуэхъунщ, жыхуи?эу арат. Къыздрагъэщтакъым: зауэл?ым и щ?ак?уэр ф?ыц?эу, и цейр ф?ыц?эу е щхъуэуэ щытын хуейт. Цей ф?ыц?эрэ лъыпц?э защ?эу хамэщ? губгъуэм щехуэхащ. Щхьэгъусэм и нат?э хъуар щ?ыфэк?э зыхэзыщ?а Дысэ жэщ, махуэ имы?эу «лэжьащ». Хьэдэм и нит?ыр къриу?ук?ыну вынд ф?ыц?эр къэсри къыщхьэщыт?ысхьат – Дысэ игъэлъэтэжащ, и гуращэу къэлъэтар ?эпигъэхури. Адэк?и «лажьэурэ», Уэсмэн зытеджэла щ?ы к?апэр кумбу пхригъэхури, ят?э ф?ыц?эр тригъэщэщэжащ – апхуэдэ щ?ык?эк?э «щ?илъхьэжащ» л?ым и хьэдэр. Пэжщ, кхъащхьэр къыхэгъэщакъым, къыпхуэгъуэтыжынукъым ар зыщ?элъыр, ауэ хьэк?экхъуэк?эм я ?ус хъуакъым. Хэти къилъыхъуэжын, зыпхъу закъуэ ф?эк?а къыщ?эмынамэ…

Дысэ игу зыхупихыр а зыпхъуращ – Улэщ. Сымаджэу къыхуэк?уэхэмрэ зи щхьэ къыхуэзыгъэт?ылъхэмрэ гущ?эгъу яхуищ?ыныр и «лэжьыгъэм» къриубыдэкъым. Ат?э щхьэ ядэ?эпыкъурэ? И пэшэгъухэм къыхуадэкъыми… Дысэ а нэрымылъагъу дэуэгъу-дэ?эпыкъуэгъухэм ягуры?уащ езыр псэуху ядэлэжьэну, Улэ ?эзэгъуазэ ?уэху хамышэну. Зэгуры?уа? Абыхэм уазэрыгуры?уэфынум хуэдэу ягуры?уащ – тхьэры?уэ къапыпхынукъым, ?эщым ещхьу къыпхуэгъэдэ?уэнукъым, ауэ, арэзы къыбдэхъуамэ, зыкъыуагъащ?э. Дысэ сытри идэнут, Улэ псэук?аф?э хъуну ищ?эмэ.

Улэ къэзыц?ыхухэм къытра?уэрт и анэм ещхьу ?эзэ хъужыну, абы шэч къытрахьэртэкъыми, къыхузэщ?эплъырт, сытым щыгъуэ къытещыну п?эрэ зэры?эзэр, жа?эу. «Къыбдалъхуар пк?эрыхуну сытолажьэ», – жи?ауэ щытащ зэ Дысэ, хъыджэбз ц?ык?ур сымаджэ къы?эщ?эхъуати. Хъужащ, къэтэджыжри еджэным пищащ. Ауэ, къыдалъхуар зэк?э тригъэк?уэтами, к?уэдыпэнутэкъым… Улэ илъэс пщык?утхум щихьэм зричащ, зилъэщ?ащ, зы илъэс дэк?ыжри, мо псыгъуабзэу щытам блэк?ар къыхуеплъэк?ыжу лы къищтащ, и нэгум ущызэк?эщ?эплъу, и ?эпкълъэпкъыр лант?эу, езыр щабэу теувэу, лъэбакъуэ зэврэ ужьэ к?уэк?эу. Хъыджэбзу жылэм дэсым Улэ нэхъ дахэ яхэттэкъым. Щ?алэ балигъхэм я плъап?эт, зи балигъ хъугъуэхэри къык?элъыплъырт. Сэлсэветым щ?эс Бэрий ?эшэ нэгъунэ къытехъуэпск?ыхьырт. Мы ?эзэм къилъхуар уэркъыпхъу ф?эк? пщ?энкъым жаригъы?эу, пщэхунапэхут, шэк?э зэщ?атхьэщ?ам хуэдэу. И нэгум хуиту псори къиплъэми, хъыджэбзым и ?эпкълъэпкъым щыщ къыщ?игъэщыну ф?эф?тэкъым.

Ят?э гуэлым к?уэрти зигъэпск?ырт Улэ. Щ?алэхэр зытемыгушхуэным тегушхуэрт: гуэлым зэпрысык?ырти къызэпрысык?ыжырт. ?эшэлъашэм ис зы ц?ыхубзи игу къэк?ынутэкъым ят?э хущхъуэм щыщ зыщихуэу гуэл ?уфэм ?усыну. Улэ абыи тегушхуэрт, арауэ къыщ?эк?ынт и щ?ыфэр щ?экъабзэр, и къупщхьэ зэрытып?эхэр быдэу, и ?эпкълъэпкъыр лант?эу къыщ?эхъуар. И ныбафи, и шхужьи, и бгъэхэми, и ?э-и лъи, и напи зэщ?иц?алэрти куэд лъандэрэ гъэпщк?уп?эу и?э удз ?увым и кум хэт?ысхьэжырт. Зыкъомрэ зэф?эсщ, ит?анэ и лъакъуэ к?ыхьит?ыр щ?иукъуэдиик?ауэ, дыгъэм ?эпл?э хуищ?ыну зиший нэхъей, и ?ит?ыр зэк?эщ?эхарэ ?этауэ мэт?ыс. Гуащ?эр игъэбагъуэу зыгуэр къахьэс нэбзийхэм хъыджэбзым деж. Ауэрэ зеукъуэдийри, ц?ыху зытримыгъаплъэ и ?эпкълъэпкъ хужь зэк?ужыр гуапэу къытелъэщ?ыхь дыгъэм хуит хуещ?. И нэр зэтеп?ами, нап?эм к?уэц?рыплъурэ дыгъэм еплъу щылъщ… Щылъщ, щ?ым къызэрыхэк?ар ищ?эу, щ?ым зэрыщ?ыхьэжынуми щыгъуазэу. А т?ум я зэхуаку нап?эдэхьеигъуэм щыгуф?ык?ыу, ф?ыгъуэу абы хэлъыр зыхищ?эу…

И ныбэм къихъуэну сабийм егупсыст, ар и нэгу къыщ?ыхьэрти, щы?эу имыщ?а гурыщ?э гуэрхэр къыпкъригъэшасэрт. Зэгуэр и?эну сабийр иджыпсту зыхищ?эрт гъащ?эм пызыщ?э къуэпс лъэщу. Улэ зыхэтыр езыр-езыру къак?уэ гупсысэ ?эф?щи, адэк?и зишэщ?ти, сабийм и адэр «илъагъут», л?ыр къыздик?ыну лъэныкъуэр ищ?эрт. И нэгу къыщ?эувэр л?ы к?ыхьт, пл?абгъуэу, къамылыфэу, набдзэ к?ыру. И шырыкъум сабэ къелъэлъэхт. Абы бгъурыувэрэ и гъусэу к?уэмэ, зыщ?эсыну унэр «зэпиплъыхьырт», зыхэсыну хьэблэм «яхэплъэрт».