???йээннэр, номохтор

ээ Бл, дьэ, с буолар. Сирбитин былдьаата диэн. Икки нэилиэк ыккардынан киирэн. Куорат суута баар буолуо. Олору быаарбаттар эбит. Ол иин, дьэ, Дьокуускайдаабыттар. Атынан. Дьокуускайтан суут кэлбит. Хааахтаах . Болбуоттаан кэлбиттэр ² Тпрэ. Икки хараа суох. Тайахтаах. «Бииги ойуурга сылдьарбыт куаан. Бырадьаах сылдьарбыт куаан», – диэбит.

Эппиэтэ срдээх буолуо буоллаа. Барыта ыал баар. Бу хоруллубут сиргэ. Ыарыйыы б буолбут. М б буолбут. Тойон тскэ аспыт. Тпрн тайаынан охсубут. Тойон тттр олоро тспт.

«Тойонуом, хаааккар кырбатыма», – диэн баран, тайаынан охсор. Тойон икки хоммут дуу, с хоммут дуу. Атыттар барбыттар. ээ Бл дьоно.

Тпрн оонньуу тэрийбит. Бэсиэлэй оорбут. чгэйдик бэлэхтээбит. Сыспытын да санаабыт, сирин да ылбыт.

Тойон: «Саха буолтар. Сахалыы олороллор эбит», – диэбит. Тпрн хайаабыт. йдх кии эбит диэбит. Онон саха буолан хаалбыттар. Тэрийбит кии – ол.

Тпрнтэн билигин ким да суох.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Хойгуо – дьуолка оороллор. Кыраныыссаа сири быыыыллар. Маы суоран оороллор. Былыр рэх суоар тугунан бэлиэтиэхтэрэй?! Маынан-отунан буоллаа дии.

 ² Болбуоттаан кэлбиттэр. Болбуот (эргэр., нуучч. «подвод») – нэилиэк дьоно уочаратынан айан дьонун тааллар – «подводная повинность». Э. К. Пекарскай аалбыт биир холобура маннык: «Биэс нэилиэк уопчастыба болбуотунан олороллор».

Василий Осипович Каратаев-Багдарыын Баылайа. «Аам аата Багдарыын. Ааппын былдьаа сылдьаын», – диэбитэ. Бл Борооно. Мээ аатын ууа. 1990 с. 64 саастааа.

МЭЭ КЫЫС

Мээ сирэ – учаастак. Мээ диэн ааттаммыта – ити Мээ Хааластан сылгы иитийэхтии кэлбиттэр . Сутааннар, от сии. Баай хамначчыттара буоллаа. Биир дьахтар ооломмут. Кинилэртэн. Кыыс , бадаа. Ынах баын ааарыгар атыылаан кээспиттэр. Ынах баын ааарын биэрбит баайга биэрбиттэр. Дьэ, ол кыыы ууаабыт, трттэнэн. Мээ Кыыс диэн ааттанан, Мээ диэн буолбут.

Ынах баын ааара атыылаах дьон диэн туох дьоллоох-соргулаах дьон буолуохтарай диир буолаллара борооттор.

Семен Алексеевич Чыбыков. Бл. Кыргыдай оскуолатын дириэктэрэ. 1979 с. суругуттан.

БУЛГУМАР

Булгумар хоуун Кыргыдай хоууна эбит. Ыарыкчаан диэн сиргэ кл тумуаар олорбут. Ураты кстээх, ох саанан олус бэргэнник ытар кии эбит. Кини Кыргыдайын эрэ буолбакка, чугас нэилиэгин Хаыны эмиэ стхтртн арааччылыыр гэстээх эбит.

I йээн. Хаыа тоус бырааттыы хоууннар олорбуттар.

Кыргыстар кэлэн, сэттэ быраатын лрбттэр. Биири атаын ооллообуттар. Икки ордубут бырааттар кэлэн, Булгумар хоуун кмлргэр крдспттэр. Булгумар сблэспит. Соообут кырдалыгар тиийэн, тттр-таары хаамыталыы сылдьыбыт. Ону крн, Соообут (Сохообут) ууортан кыргыстар, маан сарыы таастаах дьон, сырсан кэлбиттэр. с кии хоуласпытыгар, Булгумар ох саанан ытан ньиргитэр. с киини биир ытыынан тиэ ытан кэбиэр. Ордубуттара, куотан, атахха биллэрбиттэр. Икки ордубут Хаын хоууттарыттан I Тоус, II Тоус нэилиэктэрэ скээбиттэр быыылаах. Ити кыргыстар рглдь куоппуттар. Ити тгэнтэн трттээх Соообут (Сохообут) клгэ Булгумар Аартыга (Кыргыстар Аартыктара) диэн баар буолбута.

II йээн. Булгумар Кыргыдайга Ыарыкчаан тумуаар олорбут. Лаппа кырдьыбыт кэмигэр. Икки уола ааларыгар кэлэн сбттэр: «Хаын тойоно икки илиммитин уоран барда. Аар тойон аабыт, илиммитин тннрр сбэни бул, кмлс», – диэбиттэр.

Онуоха аалара эппит: «Кыра уол тиийэн илимнэргин ыл. Кн тахсыыта утуйа сытар кэмэ буолуохтаах. Бииги ураатыгар тиийэрбитин сабаалааын, Соообут ортотун тыынан устан ааан бараын, хаыытаар: «Хаын хоууна хара ткн, илимнэрбин ыллым. Сиппит сиргиттэн ыл!» – диэн. Олус тиэтэйимэ. Мин эппиппин чгэйдик йд!» – диэбит.

Уол, аата Соообут ортотун да ааа илигинэ, илимнэрин ылбыт, кл ортотугар тиийбэккэ эрэ, аата эппитин курдук, хаыы-ыыы бн тэрбит. Хаын хоууна, ураатыттан срэн тахсан, уолу ох саанан кхсн хараар тэрбит. Уол лн уу кндээрэ тспт. Булгумар иккис уолунаан урааа сырсан тиийэллэр, ураа аанын тэлэйэ баттыыллар. «Хаын хоууна хара ткн, оолорум илимнэрин уора уораын, сс лрт олорбуккун, аахсар кммт буолла!» – диэбит Булгумар хоуун. Онуоха Хаын хоууна алтан к тгэр саба туттубут уонна: «Аа тойонуом, аын!» – диэн крдспт. Булгумар, ону ол диэбэккэ, алтан к курдары ытан, охторон тэрбит. Ону крн туран, иккис уол: «Хаын хоууна хара ткн, илиммитин уоран, бырааппын лрн бараын, эн да умса тэр кннээх эбиккин ээ», – дии-дии сирэйин тэпсибит. Онуоха Хаын хоууна, хаыыра тээт, тэпсэ сылдьар уолу аллараттан ох саанан ытан лрбт.

Булгумар икки уолун лртрн тннр. Итинтэн сибээстээх Булгумар Тумуаа диэн аат Соообукка дйбт. Ити Соообут арыытыгар кыргыстары кытары сэриилэспит «окуоппалара», ытыспыт охторо маска хатаммыттара баалларын урут крллр эбитэ .

III йээн. Булгумар кырдьан олордоуна, Ыарыкчааа олордоуна, хас да кии кэлэн ыалдьыттаабыттар.

«Былыр ытаргынан аатырары. Тугу эмит крдр буолаарай?» – диэн крдспттэр. Ону: «Ыарыкчаан атаын ууор таба барааа олорор, ону ытан крм», – диэбит уонна ох саанан ыппыт. Уонна эппит: «Ити бараахтан уонча хаамыы иккис бараах олороро, ону тиэ крн ыппытым. Баар, табыллыбыта буолуо. Крр», – диэбит. Баран крбттэрэ, икки бараах тблрн быыта ктппттэр, л сыталлар эбит. Ити 400 м кэриэ сиртэн таппыт эбит. Олус да кыраы, олус да бэргэн ытааччы эбит. Ох саа тэбэрэ эчи ырааын!

IV йээн. Булгумар тоус хоууттарын кытары кыргыан, кыайталаан кэлэрэ эбитэ . Тоустар киириэхтэрэ диэн сэрэнэн, ортотугар с арыы булгунньахтаах сиргэ ортоку булгунньаар холлороон хастыталаан тоуйа сылдьыбыт. Ити сир кини аатынан Булгумар диэн ааттаммыт.

Бу булгунньахха хастыбыт холлороонноро окуопа курдук охойон сытар буолара диэн крбт дьон кэпсииллэр.

Кэлин, олох кырдьыбытын кэннэ, тоус хоууттара, ннээн кэлэн, куйаын устан, собо хоторунан сии олордоуна, ох саанан ытан, тгэр тэртээбиттэр. Уонна куотан хаалбыттар.

Булгумар, лргэр Мастаах клгэ, Хаын икки Кыргыдай икки быысаар сиригэр, кэриэс этэн кмтрбтэ . Ити кини ууоунан Хаын икки Кыргыдай икки нэилиэктэрэ быыс быыммыттара дииллэр. Билигин дааны икки нэилиэк отчуттара Мастаах клгэ ити сиринэн кэрбэнээллэр ¹ эбит.

Кыргыдайга Булгумар туунан йээннэри чуолкай билэр кырдьаастар лтэлээн хааллылар. Билээччи кырдьаас ордубата дааны.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Кэрбэ – быысаар, кыраныыссалаар сирдэрэ. Ити оттуур ходуаларга биирдиилээн отчуттар, сыл аайы бэйэлэрэ оттуур буоллахтарына, кэрбэ оостоллор. Бэлиэ мас саайаллар эбэтэр охсуллубут хадьымалы силлииннэри охсубакка, биир хотуур суолун чиэппэрин кураынан оту охсубакка ордорон кэбиэллэр. Ити кэрбэ эиилигэр да сппэт – охсуллубатах кур сэтиэнэх бэлиэ буолар.

Данил Никитич Федоров-Кылабыыс (1900). Бл, Бкч нэилиэгэ. Дайыла аатын ууа. 1996 с. кэпсэппитим.

БТ ООННЬОР

Амма Бтттэн, Бр Бтнэртэн, биир кии кэргэнэ лн хаалбыт. 4 уол оолоох эбит. Бу кии буоллаына ынтах ойуун кыырдарбыт. Ол ойуун буоллаына крлэммит: «Эн бу мантан уларыйдаххына, атын сиргэ бардаххына, хас да нэилиэк аатын ааттатар ыччаттаныах эбиккин. Онон мантан тус араа барыаххын наада. Ол бардаххына, Бл рэ диэн рс бэтэрээ ттгэр, илин ттгэр тараай тблх орооттоох ¹, иигэр киирдэххинэ, илин ттгэр оруктаах тииттээх, хоту, соуруу ньолбуах оуруос ² клгэ тиийиэи. Ол тиийэин, ол клгэ тлэнээр. Билиитэ ити кл аата Мундуйа диэн эбит. Ити иргэ тиийэин, эн р буолуо суоа. Тэийбэккин. Онон, дьэ, олохсуйар сиргин тарбаххынан талан, смйэинэн смэрдээн, ылгыынан ылаан, онно тиийэн, бэйэ крдн булаар», – диэбит.