Юстыцыя

Дырэктар прывітаў мяне холадна і стрымана, пасля чаго мы селі.

— Гер Шпэт, — пачаў ён нашу гутарку, — увязьнены Ісак Колер пажадаў, каб вы яго наведалі. Я дазволіў, вы будзеце гутарыць з Колерам у прысутнасці ахоўніка.

— Ад Штусі-Лойпіна я чуў, што ён можа гутарыць са сваімі кліентамі без сведкаў.

— Штусі-Лойпін карыстаеццам нашым даверам, — адказаў дырэктар на маё пытанне. — Не хачу сказаць, што вы ім не карыстаецеся, проста мы вас яшчэ не ведаем.

— Ясна.

– І яшчэ адно, гер Шпэт, — ужо больш прыветлівым тонам, — перш чым вы пачняце гутарку з Колерам, я хацеў бы расказаць вам, якое думкі я пра гэтага вязьня. Магчыма, гэта вам спатрэбіцца. Не зразумейце мяне няправільна. У мае абавязкі не ўваходзіць высвятляць, чаму людзі, давераныя майму нагляду, апынуліся тут. Гэта мне не абыходзіць. Мая справа — выкананне выраку. І нічога больш. Вось чаму я не збіраюся разважаць і пра злачынства Колера. Але, прызнаюся вам шчыра, гэты чалавек выклікае ў мяне недаўмёнасць.

— У якім сэнсе?

Дырэктар злёгку замуляўся, потым сказаў:

— Ён здаецца абсалютна шчаслівым.

— Можна толькі парадавацца, — сказаў я.

— Не ведаю, не ведаю, — адказаў дырэктар.

— Зрэшты, у вас сапраўды ўзорная ўстанова.

— Стараюся, як магу, — уздыхнуў дырэктар. — І ўсё-такі згадзіцеся, калі мультымільянер шчаслівы, адседжваючы тэрмін, дык у гэтым ёсць нейкая непрыстойнасць.

Па турэмным муры прагульваўся вялікі ўкормлены дрозд. Прываблены спевамі, шчэбетам і свістам распанелых у сваіх клетках птушак, чые галасы часам даносіліся з закратаваных вокан, з яўнай надзеяй на тое, што яму дазволяць тут застацца. Дзень выдаўся гарачы, з усяго выходзіла, што лета вярнулася, над далёкімі лясамі збіраліся хмары, а з вёскі чуўся бой гадзінніка на званіцы кірхі. Роўна дзевяць.

Я запаліў цыгарэту. Дырэктар пасунуў мне попельніцу.

— Гер Шпэт, — сказаў ён, — уявіце сабе артыштанта, які проста з моста кажа вам у твар, што ў вас выдатная ўстанова, дзельныя ахоўнікі, што сам ён вельмі шчаслівы і нічога лепшага сабе не зычыць. У галаве не ўкладваецца. У мяне гэта выклікала агіду.

— Чаму ж гэта? — здзівіўся я. — Хіба ў вас ахоўнікі не дзельныя?

— Ну, зразумела, дзельныя, — адказаў дырэктар, — але меркаваць пра гэта належыць мне, а не арыштанту. Калі ўжо на тое, у пекле не скачуць.

— Ну але ж бо, — падтакнуў я.

— Я тады проста выйшаў з сябе, запатрабаваў найстражэйшага выканання ўсіх правілаў унутранага распарадку, хоць, згодна з указаннем дэпартамента юстыцыі, павінен быў бы паставіцца да яго з гранічнай лагодай і, хоць нідзе на свеце правіламі турэмнага парадку вязьню не забараняецца пачувацца абсалютна шчаслівым, я быў вельмі разгублены, чыста эмацыйна. Гер Шпэт, вы павінны зразумець мяне, Колер атрымаў звычайную адзіночку са строгім рэжымам, без асвятлення — увогуле, гэта забаронена, — але праз колькі там дзён заўважаю, што ахоўнікі яго любяць, я б нават сказаў — шануюць.

— А цяпер?

— А цяпер я змірыўся з ім, — буркнуў дырэктар.

– І таксама яго шануеце?

Дырэктар задумліва паглядзеў на мяне.

— Ведаеце, гер Шпэт, калі я сяджу ў Колера ў камеры і слухаю, як ён разважае, ад яго, чорт вазьмі, ідзе нейкая сіла, я б сказаў, надзея, можна самому паверыць у чалавецтва і ва ўсё добрае і прыгожае, ён і нашага пастара захапляе сваімі казанямі, гэта, скажу я вам, проста нейкая ліпкая зараза. Але, дзякаваць Богу, я цвярозы рэаліст і не веру, што бываюць абсалютна шчаслівыя людзі. І тым больш, калі яны сядзяць у турмах, як мы ні рупімся палегчыць жыццё нашым пацыентам. Мы ж не звяры, зрэштачкі. А злачынцы — яны і ёсць злачынцы. Вось чаму я яшчэ раз кажу вам: гэты чалавек можа быць вельмі небяспечным, павінен быць вельмі небяспечным. Вы робіце толькі першыя крокі на сваім прыпірышчы, таму будзьце двойчы асцярожлівы, каб не трапіць у ягоную пастку, а самае лепшае было б вам зусім з ім не звязвацца. Зразумела, я толькі раю, не больш; урэшце, вы самі адвакат, вам і рашаць. Калі б толькі чалавека не тузалі да такой ступені ў розныя бакі. Гэты Колер альбо святы, альбо сатана, я лічыў сваім абавязкам засцерагчы вас, што і раблю.

— Вельмі вам дзякую, гер дырэктар, — сказаў я.

— Добра, я распараджуся, каб вам прывялі Колера, — уздыхнуў дырэктар.

Даручэнне. Гутарка з абсалютна шчаслівым чалавекам праходзіла ў суседнім пакоі. Тая самая абстаноўка, той самы выгляд з акна. Я ўстаў, калі ахоўнік увёў доктара h.c. Ісака Колера. Стары быў у карычневай арыштанцкай робе, яго ахоўнік — у чорнай форме, вельмі падобны на паштальёна.

— Сядайце, Шпэт, — сказаў доктар h.c. Ісак Колер. Ён трымаўся як гаспадар, нязмушана і паблажліва. Я, уражаны, падзякаваў і сеў. Пасля прапанаваў арыштанту цыгарэту, але той адмовіўся.

— Я кінуў курыць, — патлумачыў ён, — не ўпускаю магчымасці спалучыць прыемнае з карысным.

— Гэта турму вы лічыце прыемнай, гер Колер? — спытаўся я.

Ён здзіўлена паглядзеў на мяне.

— А вы не?

— Я ў ёй не сяджу.

Ён аж ззяў.

— Па-мойму, тут цудоўна. Гэта спакой! Гэта цішыня! Я, мушу вам прызнацца, жыў дужа рассеяна, раней. Праз свой трэст.

— Магу сабе ўявіць, — згадзіўся я.

— Тэлефона тут няма, — працягваў Колер. — Здароўе ў мяне прыкметна паправілася. Вось, падзівіцеся. — І ён зрабіў некалькі прысядаў. — Месяц назад я б так не здолеў, - горда патлумачыў ён, — дарэчы, у нас тут ёсць спартыўны клуб.

— Ведаю.

За акном, па-ранейшаму поўны надзеяў, прагульваўся ўкормлены дрозд, але, магчыма, гэта ўжо быў іншы. Абсалютна шчаслівы чалавек задаволена разглядваў мяне.

— Мы з вамі сустракаліся.

— Ведаю.

— У рэстаране «Du Th'e^atre», які займае пэўнае месца ў маім жыцці. Вы, як я памятаю, назіралі, як я гуляю на більярдзе.

— Я нічога не глуздую ў більярдзе.

— Дагэтуль?

— Дагэтуль, гер Колер.

Арыштант засмяяўся і, павярнуўшыся да ахоўніка, сказаў:

— Мёзер, ці не ўчыніце ласкі падаць нашаму юнаму другу агню?

— Вядома, гер кантанальны радца, само сабою, гер кантанальны радца.

Ахоўнік таксама ззяў усім тварам.

Пасля ён зноў сеў, а я закурыў. Зычлівасць абодвух моцна мяне выматвала. Я з прыемнасцю адчыніў бы вялікае незакратаванае акно, але ў турме гэта, мабыць, не прынята.

— Ведаеце, Шпэт, — загаварыў Колер, — я нічым не адметны вязень, не больш, а Мёзер — адзін з маіх ахоўнікаў. Выдатны чалавек. Ён уводзіць мяне ў таямніцы пчалярства. Я ўжо амаль адчуваю сябе пчаляром, ахоўнік Брунэр — з ім вам таксама не лішне было б пазнаёміцца — вучыць мяне эсперанта. Мы стасункуемся выключна на гэтай мове. Можаце самі пераканацца: бадзёрасць духу, хатняя абстаноўка, сардэчнасць паўсюль, глыбокі мір і спакой. Я цяпер абсалютна шчаслівы чалавек. А раней? Госпадзе! Я чытаю Платона ў арыгінале, я пляту кашы, дарэчы, Шпэт, вам не патрэбен кош?

— На жаль, не.

— Кашы гера кантанальнага радцы — верх дасканаласці, - горда пацвердзіў ахоўнік са свайго кута. — Я асабіста навучыў яго плесці кашы, і ён ужо пакінуў далёка ззаду ўсіх нашых майстроў. Далібог, я не перабольшваю.

Я зноў выказаў шкадаванне.

— Вой не, мне не патрэбен кош.

— Шкада, а то я з прыемнасцю падарыў бы вам. На памяць.

— Нічога не парадзіш.

— Шкада. Да слёз.

Я пачаў траціць вытрымку.

— Ці не магу я даведацца, навошта мяне сюды запрасілі? — спытаўся я.

— Але ж вядома, можаце, — адказаў ён. — Несумненна, можаце. У мяне неяк з галавы выскачыла, што вы прыехалі з волі, што вам спех, што вы занятыя. Добра, пяройдзем да справы: тады, у «Du Th'e^atre», вы, памятаеце, расказвалі, што збіраецеся стаць самастойным.

— Я і самастойны.

— Так, мне дакладвалі. Ну, і як гандаль у лаўцы?

— Гер Колер, — сказаў я, — тут пра гэта, бадай што, гаварыць недарэчы.

— Значыцца, кепска, — кіўнуў ён, — так я і думаў. А кантора ваша ў мансардзе на Шпігельгасэ, праўда? Таксама кепска. Яшчэ горш нават.