Круг
Шрифт:
Назаўтра з прадуктамі і адзеньнем цягніком падалася ў Беларусь. У сталічным ДПУ – тое ж: «Ён тут, але перадачы забароненыя».
І тады яна ўжо не змагла стрымаць сьлёз.
– Ідзіце, грамадзянка, раней трэба было плакаць…
У ЦК дастаялася да самога сакратара Васілевіча. Размова адбылася кароткая, нярвовая.
– Ці тут Дубоўка?
– Тут.
– Я ўжо ня веру словам. І ў Маскве казалі «тут», а назаўтра: «Няма і ніколі не было»…
– Што ж вы хочаце?
– Хачу калі не пабачыць яго, дык хоць што-небудзь ім перададзенае. Мне трэба атрымаць ад яго даверанасьці на грошы. Вось расьпіска і засьведчыць… А яшчэ трэ’… (Яна хацела высіліць слова «перадачу», аднак не змагла, – не прывыкла яшчэ да такой крымінальнай казёншчыны.) трэба рэчы яму перадаць, цёплую вопратку… Яго ж у летнім касьцюме забралі, у сандалях.
Гледзячы ў ледзяныя
Штось зразумеў і сакратар ЦК:
– Ведаеце, бываюць жа меры ня толькі фізічнага ўзьдзеяньня…
І тады яе ўздрыганула:
– Ах, вось як! Значыць, тое – мера ўзьдзеяньня: адарваць ад сям’і, пакінуць сям’ю без кармільца, а таму – прызнацца ў тым, чаго не рабіў! – Яна добра ведала ўжо – і ад мужа, і ад знаёмых – пра тыя меры, і фізічныя, і ня толькі, ведала і многіх, каго жонкі і па сёньня шукаюць; хацела выгаварыцца, але замоўкла, – каму гаварыць? Яе бровы напяліся, вузкія вусны сьціснуліся, вось-вось зьявіцца здрадлівая сьлязіна, – а каштанавыя зрэнкі яшчэ зіхцяць упэўненасьцю, праўдай зіхцяць…
Сакратар уздыхнуў, зьняў тэлефонную трубку:
– Таварыша Рапапорта… Таварыш Рапапорт, тут прыехала жонка Дубоўкі. Трэба прыняць ад яе перадачу і выдаць даверанасьць… Так, усё…
«Значыць, усе пра ўсё ведаюць… Усё ведаюць. І – як так і належыць быць!..», – думала яна, калі з перадачай ішла да Валадаркі…
«…от жены… от жены… от жены…». Ён пагладзіў кнігу (да вопраткі пакуль не дакрануўся – пасьля праверкі турэмнікі паленаваліся яе нават скласьці: так, скамечаную, і запіхнулі), устаў, падышоў да закратаванага вакна.
Чамусьці падумалася, што з яго зможа ўбачыць Марыю, а можа – і сына… Што стаяць яны і шукаюць яго ў тых вокнах…
Але вакно высока. Не дабрацца…
Прамільгнула выказанае сьледчаму: «Я яшчэ вас перажыву». Яно так і павінна быць, – падумаў, – дзеля жонкі, сына, дзеля сябе… Павінна…
Разгарнуў Байрана, прачытаў запойна некалькі старонак – і як ачуняў, нібыта зноў у сілу ранейшую ўвабраўся! Чытаў «Шыльлёнскага вязьня» ў перакладзе Жукоўскага – і мацнеў, мацнеў злосьцю і мужнасьцю.
Бессмертный Дух свободного Ума, Святая Вольность! В камерах зловонных Твой свет не может погасить тюрьма, Убить тебя в сердцах, тобой пленённых… Взгляните на меня: я сед, Но не от хилости и лет; Не страх внезапный в ночь одну До срока дал мне седину. Я сгорблен, лоб наморщен мой, Но не труды, не хлад, не зной – Тюрьма разрушила меня. Лишённый сладостного дня, Дыша без воздуха, в цепях, Я медленно дряхлел и чах…Ён раней чытаў гэта, але чытаў – як разумеў цяпер – «звонку». Цяпер жа ўчытваўся не ў радкі, а ў тое, што было пад імі…
І нечакана з-пад гэтых радкоў, як з карэньня – пракаветнага, байранаўскага, – пачалі ўзыходзіць і прарастаць уваччу і ягоныя, ім пераствораныя. І з кожнай рыфмай, з кожным вобразам ён аддаляўся, свабаднеў, забываўся…
Спрадвечны дух, аковам непадданы, ты, воля, найяскраўшая ў вязьніцы! У сэрцы там пасад твой і сьвятліца, і сэрца – у цябе адну ўкахана… Сьсівеў я ўвесь не праз гады, ня ў ноч адну ўзяў сівізну, як хто з раптоўнае жуды. Ня з працы выгнула мяне – ў бязьдзейнасьці ганебнай быў, бязьдзейнасьцю сябе скрышыў. Здабычай дадзены турме, – пакуту цяжкую пранёс. Я лёсам меў тых людцаў лёс, якім зьняволены былі акрасы неба і зямлі…Запісваць нахлынутае не было на чым, не было і чым. Зноў задумаўся аб тым, як колісь, гадоў ужо
з шэсьць, прачытаў гэтую паэму Байрана. Адгарнуў «Прыпісы», з тлумачэньняў даведаўся, што «Шыльлёнскі вязень» пісаўся ў Швейцарыі. Разам са сваім сябрам – англійскім паэтам Шэлі («Персі Бішы Шэлі… улюбёны паэт Жылкі…», – адарваўшыся, пачалося думацца не пра паэтычнае: «Сябра-гаротнік Уладзя Жылка… Дзе цяпер? Мо тут жа, у такой адзіночцы, мо нат за сьценкай… – і толькі праз вялікі высілак змог зноў вярнуцца да «Прыпісаў»…) …са сваім сябрам – англійскім паэтам Шэлі – Байран 26 чэрвеня 1816 году агледзеў Шыльлёнскі замак на беразе Жэнеўскага возера… даведаўся пра вязьняў яго змрочных склепаў… У паэме Байран расказвае пра гістарычную асобу Франсуа Банівары (1496–1570), які браў актыўны ўдзел у барацьбе жыхароў Жэневы супраць савойскага герцага Карла ІІІ… За гэта быў кінуты ў падземны каземат Шыльлёнскага замку, дзе, прывязаны да сырой сьцяны, пакутаваў каля сямі гадоў…»Каля сямі гадоў…
Каля сямі…
Ён закрыў кнігу, а ў памяці абудзілася трапяткое: «Спрадвечны дух, аковам непадданы», – і слова ў слова з яго перакладу.
Аголеная, змораная памяць стала яму найлепшай паперай – і ён зноў пачаў апантана перакладаць, нават спрачацца з Жукоўскім, – і за Байрана, і за такіх, як ён – беларускіх Банівараў…
Кніжныя радкі казалі:
Была услада нам в одном: Друг другу голос подавать… <…> Но скоро… Наш голос страшно одичал, Он хриплым отголоском стал…А ім казалася:
Для нас зьняволены былі акрасы неба і зямлі… Ды вораг мову ўзяць ня мог, яна лунала праз вастрог, нясла уцеху, песьню, сказ, надзеі кволіла для нас…Інтуітыўна разумеў, што адыходзіць ня толькі ад рускага перакладу-падрадкоўніка, але і ад самога тэксту, – але не ад ісь-ці-ны…
У кнізе было:
Смерть человека… Я видал, Как ратник в битве погибал; Я видел, как пловец тонул С доской, к которой он прильнул…А ім казалася:
Я бачыў, як гібеў народ у багне акіянскіх вод, калі да хмар іх ускідаў разьюшаны, імпэтны шквал…Жукоўскі пераказваў пачатак ХІ часткі:
Вдруг новое в судьбе моей: К душе тюремных сторожей Как будто жалость путь нашла; Дотоле их душа была Бесчувственной желез моих; И что разжалобило их?Ён жа прамаўляў іншае:
Заўжды турмой была турма, – у катаў літасьці няма…і, адышоўшы ад тэксту, укладаў сваё, каваў сваё (так што ХІ разьдзел стаў на трыццаць радкоў большым):
Звыкаюць там да сьлёз яны, іх кволяць звонам кайданы. Ім гора цяжкае – на зьдзек, ім там на кпіны чалавек. У сэрцах іх – адна брыда, у душах іх – адна жуда, і ні сумленьня, ні надзей… Гатовы ў гразь стаптаць людзей, каб людскасьць вытруціць з усіх, якая вытруцілася з іх. І аглядаючы вастрог, яны сумуюць, што ня змог ён цэлы сьвет сюды ўвабраць, бо сьвет гатовы апляваць, ператварыць яго ў турму, каб толькі кату аднаму, на версе седзючы з ключом….