Круг

Не папушчайцеся ні на ёту! Няхай лепш зачыняюць…

Ваш УЛАДЗІК ДУБОЎКА.

* * *

30.ХІІ.1929, Масква

Браце Адам!

Пытаньне яснае і бясспрэчнае…

Трэба распусьціць арганізацыю, ня трэба чакаць, пакуль нас па адным будуць кампраметаваць і дыскрэдытаваць раз’южаныя Цішкі.

Справа не ў прызнаньні неіснуючых памылак. Справа ў той “сделке”, якую заключылі з Цішкам Гартным і яму падобнымі і якая павінна быць захавана ад нас “дымавой завесай”. З Масквы гэта відно лепей.

Выдрукуйце – № 9-10, каб выканаць абавязак перад чытачамі, разашліце назад сёлетнюю падпіску – і годзе.

Сумна, але нічога ня зробіш. Дарэмна траціць час на хваляваньні, на сходы. Толькі абавязкова схадзеце ў ГПУ. Трэба выясьніць пытаньне менавіта з ім.

Вітаю цябе. Цалую.

УЛАДЗІК.

Аднак ГПУ ня спала – і само «запрашала» ўзвышаўцаў на размовы. І сачыла. І ахвотна “вучыла”. Не пасьпелі Дубоўкавы лісты прыйсьці ў Менск, як ён сам атрымаў дзіўнаватую тэлеграму: «УЛАДЗЯ Л і К ЗА­БРАЛІ ТУДЫ ПРЫЯЗДЖАЙ РАТАВАЦЬ СТАНОВІШЧА АДАМ».

У той жа дзень Дубоўка сьпешна выбраўся ў Менск. Калі прыехаў, «Л» і «К» – Лужанін і Крапіва – былі ўжо на свабодзе.

– Нічога страшнага, пагаварылі ды адпусьцілі, – холадна адказаў на сяброўскія роспыты Крапіва. Больш шчодрым на каментары быў Лужанін.

– Ды праз дзевак усё… – тлумачыў зьбянтэжана, хоць і ўсьміхаўся. – У педтэхнікуме неяк я прачытаў Крапівоўскую эпіграму… Пра ўхілы. Памятаеце:

– У твае, браток, кабылы

заўважаюцца ухілы:

хвост направа служыць крыва,

а налева зьвісла грыва.

– Што ты, дзядзя, што ты, мілы, то ж ня гора – благадаць: каб ня гэтыя ухілы, дык і цэнтру б не відаць!

А Надзька, мая колішняя сімпатыя, праз дурную рэўнасьць выставіла нас з Кандратам перад адпаведнай грамадскасьцю як прапагандыстаў контр­рэвалюцыйных паклёпніцкіх пашквіляў. Вось і пазвалі на высьвятленьне… А пасьля размоў выпусьцілі, даравалі…

На гэтым і разышліся. А калі Дубоўка і Бабарэка засталіся ўдвох, апошні падрахаваў:

– Не падабаюцца мне гэтыя “высьвятленьні”… Сёньня раніцай Бядуля адкрыўся, што й яго ў ГПУ выклікалі… Прапанавалі стаць сакрэтным агентам. Казаў, што адмовіўся…

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Быў ён выдатны майстар-мастак,

толькі ўзяў на сябе непасільны цяжар:

вызваліць хараство з-пад грубай абалонкі. І надарваўся...

Уладзімер Дубоўка.

1.

Пачынала сутонець. Агародам ён выйшаў да поля, босым – шэрхлаю разорай. Трапяткое едкае полымя ля рэчкі вымалёўвала ў паўзмроку казачны сілуэт-постаць старога млына. Цяплынь, парнасьць. Падаўся да вогнішча паслухаць памольшчыкаў: назьязджаліся з вакольных вёсак і, чакаючы сваёй чаргі, любілі пачасаць языкі. У тых гаворках патрапляліся і цікавыя жыцьцёвыя гісторыі, і прыдуманыя доўгія паданьні…

Аднак, заўважыўшы яго, усе сьціхлі. Паглядзелі сумна, спачувальна. З чаго б гэта?

З поля вярталіся са жніва жанкі, сярод іх маці, чамусь у чорнай – у такую сьпёку! – хустцы… Стомлена, журботна сьпявалі:

А пара дамоў, пара-а-а…

Ужо ўзышла вячэрняя зара-а-а.

…Прачнуўся, расплюшчыў вочы: у вакно ўліваецца сонечны ліпеньскі дзень. Вызірнуў на вуліцу: каля ганку корпаецца ў кветніку жонка, паўтарагадовы сын Альгерд у сьмешным брыльку па-гаспадарску абходжвае панадворак, не дае спакою стомленаму матыльку-капусьніку. Толькі той сьцішыцца на лісьце трыпутніку ці травіне – Альгерд тупаціць да яго, намагаецца хапіць-дакрануцца…

Дубоўка мякка пацягнуўся, адганяючы рэшткі позьняга сну (меў звычку заседжвацца над кнігамі ці рукапісамі ледзь не да ранку, і жонка, песьцячы яго, не турбавала да самага апоўдня – адна гуляла з малым Альгердам і ўпраўлялася па небагатай гаспадарцы лецішча). Калі бацька выйшаў мыцца, Альгерд зашчабятаў штось неўразумелае і пацягнуў да яго рукі.

– Што, у неба просішся? – усьміхнуўся Дубоўка і, падхапіўшы сына, паказытаў, дурэючы, яму жывот, пасадзіў на плечы, крыкнуў «Но!» і пры­скорыў затравянелай разорай – да плоту і назад. Затым прысеў на ганку лецішча – звычайнай хаты, падобнай да іхняй агароднікаўскай (праз гэтае падабенства і заманулася на лета «наймаць» гэты куточак у падмаскоўнай Пярлоўцы, балазе блізка і да гораду).

– Нё! Нё! – стукаў ножкамі Альгерд, патрабуючы працягу язды…

На працу Дубоўка выбіраўся пасьля апоўдня. Паабедалі разам. Пакуль апрануўся ў свой новы белы касьцюм, сын прынёс сандалі.

– Дзякуй, сыне! Бачыш, маці, вось і я памочніка дачакаўся. – Усьміхнуўся, узварушыў сынаў чуб. – То давай парукаемся…

Сын, ужо навучаны, высока ўзьняў руку і з усяе сілы пляснуў сваёй далонькай па вялікай бацькавай далоні…

Доўгі ліпеньскі дзень зьмяніў адвячорак, а яго ўсё яшчэ не было. Ужо калі Пярлоўку ахінаў паўзмрок, прыехала яго маці.

– Марыйка, Уладзя ня тут? – спытала спалоханым шэптам і асела на ложак. – Відаць, яго арыштавалі. Учора на кватэру прыязджалі, і сёньня пад абед пыталіся…

…19 ліпеня 1930 году намесьнік старшыні АДПУ СССР Гірш Ягода падпісаў ордэр на ягоны арышт. У той жа дзень «варанок» прывёз да дому № 34 на Малой Грузінскай супрацоўніка аператыўнага аддзела Салаўёва з двума памагатымі. У кватэры № 13, дзе была прапісана ўся сям’я Дубоўкаў, паэта не было. «Аператыўнікі» правялі вобыск і зьехалі.

Назаўтра яны ж бяз стуку ўвайшлі ў яго рабочы кабінет, кальнулі злоснымі поглядамі.

– Дубовко Владимир Николаевич? – жалезна спытаў Салаўёў.

– Я… – адказаў спакойна, хоць адразу ж у грудзях варухнулася штось няпэўнае, страшнае. Ён, ужо некалькі гадоў працуючы ў Крамлі сакратаром прадстаўніцтва БССР пры ўрадзе СССР, звыкся і да гэтай формы, што выклікала ў большасьці гараджан спалох, і да розных нечаканак. Аднак халодныя вочы «гэпэушнікаў», гэты жалезны тон…

Прызнацца, ён чакаў іх – чакаў ад таго дня, калі перадрукоўваў на крамлёўскай машынцы тэкст свайго верша «На ўшанаваньне новага па­дзелу беларускае зямлі», чакаў, калі дачуўся пра арышты ў Менску Пушчы і Бабарэкі, чакаў з кожным тыднем больш балюча, востра. Бачыў сябе абложаным ваўком, пачуваўся ў аграмаднай пастцы – і ня бачыў выйсьця. Адно высільваўся не надламацца, не паказаць тое страшнае жонцы і маці.

І вось яно, тое…

– Вы арестованы! – абвясьціў Салаўёў і кіўнуў падначаленым.

2.

Камера «амерыканкі», або Валадаркі – менскай турмы ДПУ, куды яго прывезьлі праз два тыдні з Масквы, – амаль нічым не адрозьнівалася ад бутырскай адзіночкі: тыя ж шэрыя плясьнівыя сьцены два на тры метры па перыметры, закратаванае жалезам і павутой высокае – ледзь дастаць рукой – вакно, умураваны ў сьцяну жалезны ложак, іржавае вядро-параша. Стаяла невыносная сьпёка, часта рабілася млосна, і ён – усьведамляючы сябе выкінутай з вады рыбінай – намагаўся дыхаць глыбей, прыціскаўся спацелай сьпіной да прахалоднай сьцяны, хацеў назаўсёдна забыцца-ўрасьці ў яе, а калі й гэта не ратавала – лекаваўся ўспамінамі, але й яны навальваліся змрочныя, скрушныя. Згадаў адзін з апошніх лютаўскіх лістоў ад Бабарэкі, свайго першага сябра і на сёньня такога ж зэка. «Будзе яшчэ горш, – пісаў-прарочыў сябар. – Устаноўка такая: забіць групу “Полымя” і наколькі магчыма зьнясільнічаць нашае “Ўзвышша”. Бадай што й дасягнулі… Згінем усе…»