Отчаяние (на каз.яз.)

онатарды брі жиналанмен, жиырмасында келуге тиіс Орта жзді ханы мен слтандары августы жиырма екісіне дейін келмеді. «Блар неге кешігіп жатыр?» деп алдарынан жіберген кісісі: «Тасткелге жарты кндік жердегі ияты сайына осыдан ш кн брын білммбет хан осын тіккен екен, тнде кеес рып, таерте кейін айтып кетіпті» деген хабар келді. «андай себеппен айтты екен? Ешкім ештее демей ме?» деп сраан Неплюевке, жіберген кісісі: «Жо себебін айтпапты. Сол араны бір байынан срап кріп едім, ол: Орта жз ханыны алдынан білайырды тілмашы шыанын, сол тілмаш еліне кеткен кніні ертеіне білммбетті де кейін шегінгенін айтты. Сір, сол тілмаштан сізді Жоар елшісін де шаыраныызды естіген болуы керек. білммбет зі Жоар онтайшысымен келісім сз жргізіп жргендіктен, сізбен ол ел елшілеріні кзінше сйлескісі келмеген шыар» деген жорамал айтты. Неплюев жирен мртын сипап, тксиген ткті абаын арс жауып сл ойланып алды. «Бл сзді исыны бар. Жоар елшісіні келгенін естісе, білммбет атыны басын кейін бруы ажап емес. Жоар скері бан жаын тр ой. Біра оны алай естиді? Осындай жадай болмас шін Жоар елшісіні келетінін мен білайыра да білдірген жо едім ой… Жо, мнда баса гп бар».

Дереу ол дабайды шаыртты. Кіші жз ханыны хатшысы, Неплюевті одыра-одыра аттауынан, жирен мртыны едірейіп, кк кзіні шыныдай боп мызымай алуынан губернаторды ашулы екенін айтпай тсінді.

— Сау-саламатсыз ба, марабатлы губернатор мырза, — деді дабай тілі сл крмеліп. — Сіз шаырып жатыр деген со…

Губернатор хатшыны амандасуына жауап та айыран жо.

— білммбетті алдынан білайыр сені неге жіберді? — деп срады ызарлы нмен.

ккі тілмаш гіме Орта жз ханыны кееске келе жатып кейін айтаны жайында екенін сезе ойды. білммбет бгін болмаса ерте келе алса, зіні не шін кейін айтанын тсіндіреді. Сонда хан алдында да, губернатор алдында да тілмашты ара бет ісі шкереленеді. білайырдан грі, оан зіні шын ожасы Неплюевті ашуланбааны керек.

— білайыр хан мені білммбетті алдынан жібергені рас, — деді ол басын иіп. — Сізге жеткізуге ыайлы жадай бола оймады.

— андай тапсырмамен?

— білммбетті Жоар онтайшысымен келісім сз жргізіп жргенін Орынбор губернаторы біледі. Егер бл жолы Россия жаында екенін длелдеу шін бір баласын аманата алдырмаса, сол баласын Орынбора келгенше Орта жзді ханын еліне айтармайды деді. Соны білммбетке жеткізуге жіберді.

Неплюев дабайды сзіне сенді. Ол жерге бір ткіріп, йді ішін кезіп жр. «Маан Россия жаында Орта жзді болуы шін, білммбетті бір баласын аманата ала трыыз деп аыл йреткен білайырды зі емес пе еді. Кіші жз ханыны бл пияны білммбетке жеткізуіні андай себебі бар? лде блені маан жапаны — білммбеттен орыаны ма? Жо, бл арада баса сыр бар… білммбет пен мені арама от салысы келеді. Орта жз ханыны маан арсы екенін сездіріп, зі мені алдымда да жасы крінбек. Россия патшалыы тек зін ана олдасын дейді-ау шамасы. Б да айла. Біра Орта жз бен Россияны арасыны алшатай бергенінен оан андай пайда тседі? лде Орта жзді де зі арылы баындырсын дей ме? Солай трізді. Демек, білайырды бір сыры ашылды ой… Бл ойыны немен бітер екен? Білмеген адам боп жре трайын».

— дабай мырза, — деді бір заматта. — Сізді а патшаа адал ебек еткііз келетінін мен жасы білемін. Біра сіз лі біз риза боларлы ызмет крсеткен жосыз…

— Губернатор мырза, мен естігенімні брін жеткізіп жрмін ой.

Неплюев абаын сл тйді.

— Ойлаыз, айтылмааны да бар шыар.

дабай кідірместен жауап берді.

— Білерім сол, алдыызда ран стап ант беруге бармын…

— ран стап ант беруді ны анша екенін сіз екеуміз де білеміз ой, — деді кекетіп клген губернатор. — Ал білайырды алмаа бермек арындасы жайында не естіді?

— Тсіне алмадым, тасыр.

— Кіші жзді ханы бір арындасын алден Церенге бермек крінеді ой.

— Естімеген гімем.

дабай шынын айтан. білайыр Орынбор губернаторына Жайыты ары бетінен жайылым бермеді деп ренжігенінде, Хиуаа жргелі тран Нралыа «Хиуа ханы арылы алден Церен жаына арма салып кр. білммбеттен грі бізге жн арайтын ммкіншілік тумас па екен… Мндай жадай туа алса арындасым арашашты беруге бармын… рине, орыс патшасы рсат етсе…» деген. Нралы бл гімені аятай алмаан… Надир шахты Хиуа хандыын басарып отыран адамына бл тінішті жеткізуді орнына, Нралы астасып айтан. Біра оны есесіне Неплюевке жеткізген. Орынбор губернаторыны оспатап срап отыраны осы жйт. дабайды бл хабардан ада екеніне сенген Неплюев:

— білайырды Жоар онтайшысына арындасы арашашты берсем бе деген ойы бар ма, жо па, соны біл, — деп тапсырды да оя берді.

Неплюев шатырында боланын білген со дабайды енді білайыр шаырды:

— Не срады? — деді ол хатшысынан.

дабай болан гімені жасыран жо, брін айтып салды.

— Жоар ханымен сізді жаындаспашы. алден Церенге арындасы арашашты бермек ойы бар крінеді дейді… Соны аныын білуді бйырды.

білайыр тнжырай алды. дабайды Орынбор губернаторыны тышысы екенін хан білетін. Біра ол білайыра Неплюев не сраса да айтып беремін деп удесін берген. Оан анша сенгенмен де кейбір пия сырын жасырып алуа тырысатын. Одан тіпті оратын да. Хатшысын біржолата уып жіберуге, Неплюевті зіне андай апан рып жргенін дабайсыз таы біле алмайды. Біра Неплюев білайырды сырын кім арылы білді? Бл пия ойын тек баласы Нралыа ана айтан жо па еді? Сонда алай боланы? Неплюев, рине, хан сырын Нралыдан естіді. лде Нралы баса біреуге айтып, губернатор содан естуі де ммкін ой… Япырмай, солай болай да!

білайыр ойлана тсті. Ол бірде кілденіп отырып бйбішесі, аылды Бапайдан: «Мен лсем, ай лым хан болуа лайы» деп срааны бар. Сонда Бапай трып: «Айшуаты ойса — ат стінен трып сиерсі; Ералыны ойса — жауыа кнде тиерсі, Нралыны ойса — мауыты шапан киерсі», деп жауап берген. Расында, осы Бапайды сзі дрыс-ау… Біра Нралы сол таты кеден зі тартып алма па, алай?»

Кіші жзді ханы боп отыру шін азір ерліктен грі ептілік, аылдан грі айла керек. Бны білайыр жасы біледі. Сондытан ол Нралыны кінлауды орнына зіні айлакерлігін крсетпек болды. Неплюевке алден Церен туралы ойын зі айтады. Ал Неплюевті бл сырды Нралы арылы біліп аланын сездірмес шін, Орынбор губернаторына брыны тініші зі лгеннен кейін Кіші жз таына Нралыны отырыз дейді. Содан кейін Неплюев зі шешсін, кімні а патшаа адал екенін.

Сйтіп дабайа Орынбор губернаторы Кіші жз бен Орта жзді арасындаы пия сырды брі айын болды. шеуі де дабайдан сезіктенсе де, брі де оан з пиясын ашты.

«Сенсе — жарылайды, сезіктенсе — орады» кптен бері ызыып жрген, ызыл етін сырта теуіп, отаудай боп жараан кк жораны білайыр оан сыйа тартты.

— Астындаы атыны аяына ан тскен екен, ертенен бастап ана кк жораны мін, — деді хан.

Кілі ктеріліп, лпырып кеткен дабай «бл сыйлы не шін?» деп сраан жо. «Баана Неплюев шатырыны алдында судай жаа ызыл сафьян былары ер-тоым жатыр еді. Шіркін-ай, ккжораа андай жарасар еді!» деді ішінен.

Орта жз ханы мен слтандарыны келмей кеткеніне іштей атты ренжісе де, Нелюев сыр бермей, ертеіне яни августы жиырма ші кні білайыра арналан лкен онаасы берді. Бан Тасткел ойнауына жиналан онатарды брі шаырылды.

Неплюев айдалаа зын-зын столдар ойызып дастаранын соны стіне жайды. Россия байлыын крсеткісі келгендей, столдарды азаты таба-таба семіз еттері мен уылжыан сары ымызына, орысты сан трлі таамына лы толтырды. Бнда шоша етінен басаны брі бар: с еті, балы еті, жеміс, тздаан капуста, помидор, ияр, е аяы абыымен бірге пісірілген картоп та ойылды. Мойындары зынды-ысалы бтелкелерге йылан орысты а араы, бенедиктин, ликер, таы баса шетелді трлі шараптары самсап тр.

онатары аса отырмастан брын Неплюев таы бір керемет крсетті. Бір батальон солдатын ортадаы алаа шыартып, жаяу скер соысыны неше алуан тсілін ойнатты. Шабуыл, шегіну, олма-ол рыс, мылтыты сйір шымен жауын тйреу. Одан кейін екі эскадрон салт атты драгундар онатарды атты скер рысыны ыран-ырлы трлерімен таныстырды. Орыс скеріні неше алуан ат ойнату, тал шабу, ордан секірту трізді нерлерін брын жаын жерден крмеген азаты асаал, би, слтан, батырларыны естері шыты. «Ой, пле!», «Жігітім-а екен!», «Па, шіркін, мына кертбел алай ойастайды!» деген ошемет дауыстар бкіл зен бойын алып кетті. Кріп отырандары скер ойынынан грі соыса саырап, «Орынбор губернаторы осы араа бізді неге жинап алды екен» деп, Неплюева кдікпен арап отыран кейбір аау байлар ойын біткенше, «Ей, алла таала, зі сата!», «дай-ай, бекер-а келген екенмін!» — деп, ішінен иманын айтып, дайына жалбарынумен болды.

Бл ойындар біткеннен кейін «блем, зрелеріді біржолата алайын!» дегендей, зіні солдаттарыны неріне риза болан Неплюев онатарын лагерь сыртындаы тбеге ойан алты зебіректі асына алып барды. Зебіректі алай атылатынын крсетпек боп, арт жаында рейлене топырлап тран алы топа бір арап ойды да, «от берідер!» деп бйырды.

Осыдан екі жыл брын Орынбор аласында «орыс патшасыны ол астына кірмек» боп келген білммбет пен Абылайа Орынбор комиссиясыны бастыы бір зебіректен бір минут ішінде он рет о атызып жртты та алдыран. Б жолы Неплюев алты зебіректен бірдей екі минут о жаудыртты. Алты зебірек екі минутты ішінде аузынан жалын тгіп, жз жиырма рет грс-грс етті. Аспан аударылып жерге тскендей болды. Бкіл сар даланы тітіреткен бір орынышты гріл билеп кетті. Наыз аырзаман туандай, брын мндайды естімеген аза жылылары кісіней шыырып, шылбырларын зіп, ер-тоымын бауырына ала, айдалаа шаба жнеледі.