Отчаяние (на каз.яз.)

— Бсе, неге келмей алды?

— Жоар укілін шаыраныызды біліп, келмей алды. зі Жоар жаына шыалы жргендіктен ол елді елшілеріні алдында сізге жолыысы келмеді… Бным длел емес пе?..

— Жарайды, білммбет Россия патшалыына арсы делік, — деді генерал салын нмен, — сонда сізді бірінші тілегііз неде болма?

— Россия патшасыны жауы — мені жауым. білммбет секілді жауды ртып, Россия патшасыны аяыны астына салу шін, бірінші тінішім — маан арулы ш мы солдат берііз. Мыы орыс, алан екі мыы алма пен башрт жауынгерлерінен.

Неплюев бан тіпті уанып алды. білайыр мен білммбет ханны арасыны шын жаман екеніне кзі аны жетті. Бл Россия патшасыны бір елді бір елге, бір ханды бір хана айдап сап, ортасынан пайда кздейтін ежелгі саясатына дл келетін жйт еді. Россия кімдері бір ханны пайынан екінші ханды кшейтуді дрыс крмейтін. Бірін-бірі жее алмай, ит жыыс боп алысып-жлысып жргендері олара тиімді еді. Оны стіне білайыра ш мы скер беретін Орынбор губернаторыны халі де жо. Орыс патшалыы зі лкен соыс жргізіп жатанда, азаты ханды таласына ш мы скер айдан берсін. Біра ол шу дегеннен «бермеймін» демеді.

— Ал екінші тілегііз не? — деді Неплюев, — не болса да екеуін де естиік…

— Екінші тілегім: ортаншы лым ожахмет сіздерді олыызда аманат болып тралы жеті жылдан асып барады. Шешесі саындым деп бден мазамды алып жр. Енді ожахметті босатып, оны орнына кіші лым Шыысты аманата алсаыздар.

— Шыыс ай йеліізден туып еді?

— араыз ханымнан.

— Е… е…

білайырды ортаншы бйбішесінен туан ожахметті жасы кретінін, оны зіне ыри аба бола бастаан Жаалбайлы руына арсы пайдаланысы келетінін брын Нралыдан естіген-ді. Блендей баурына тартып зіне жаын стап крмеген, тоалдан туан Шыысты аманата бергенінен — бермегеніні зі жасы емес пе?

білайырды тпкі ойларын тсінген Неплюев енді оны тініштеріне тікелей жауап беруге кірісті.

— білайыр хан, — деді ол жылы сйлеген боп, — Сізді Россия патшасыны алдында ебегііз кп. Сіз бірінші боп аза елін Россияа баындырам деп бірталай рекет істедііз. Сол ебектерііз шін, жай уаытта болса, екі тілегіізді екеуін де орындар едік. Ал азір бл тініштеріді орындайтын ммкіндігіміз жо…

— алайша?

— азір Россия лкен соыс стінде. р солдат есепте. Мндай жадайда азаты екі ханы бірін-бірі мату шін Елизавета Петровна ш мы солдат бере алмайды. рине, аза даласында Россияа жаманды келтірердей шын иын жадай туып трса, онда бір срі… ш мынан да кп солдат табуа болады…

Неплюев аыры сзімен білайырды оматап айтан себептерін жоа шыарды. Бны ан білайыр:

— Брі тсінікті, — деді абаын сл шытып, — ал ожахмет жайында не айтасыз?

— Бл ойланатын мселе. Тбі мртебелі Россия патшасы Елизавета Петровнаа хат жазу ажет шыар. Аманатты ауыстыру шін патша азамны указы керек…

— Солай деіз.

— Ал енді шінші тілегіізді айтыыз.

білайыр аншама зін-зі стаысы келгенмен де, тамаына тыыла алан ашуын баса алмады.

— шінші тілегім. Кптен бері алден Церен мені арындасым арашашты срап жр еді, — деді даусы сл ырылдап шыып. — Бізді ойымыз алден Церенді шіктіре бермеу… Артымда блендей сйенер тірегім болмаандытан, Жоар онтайшысымен немі жауласа беруден пайда шыпас деймін. Мртебелі Елизавета Петровна бан арсы болмас.

«е, — деді ішінен Неплюев, — тырнаыды сен де крсете бастады ба? Бны: сендер мені олдаылары келмесе, мен былай шыам, — деген оан-лоы ой… арайы бдан не табар екенсі?».

— Жоар тайпасымен Бірінші Петр патшаны кезінен досты бітіміміз бар. Бізбен дос елмен достасамын дегені теріс емес, — білайыр Неплюевті кекетіп, не шынын айтып транын тсінбейді. Жайбараат пішінмен генералды бетіне арап еді, атып алан тас мсін трізді, шикіл сары бетіні бір тамыры блк еткен жо. Неплюев сзін жалай тсті, — йткенмен сл оя тралы, ары кнгі келіс сзден не шыар екен, соны ктііз. ыз болса кйеу табылар…

білайыр бл тінішімен де ештее тпаанын сезді. кпелеймін деп бір сырын ашып аланына зі де кінді. Сйтсе де бл ойын Неплюев Нралы арылы брыннан да білетіні есіне тсіп, «оасы жо, е болмаса мені блардан жасырын ісімні жо екенін ты ой, бан да шкір» деп далбасалады.

Нралы туралы сзді енді Неплюевті зі озады.

— зге балаларыыза араанда, Нралы азіргі жадайды анарлым жасы тсінеді, — деді генерал. — Сіз ол туралы брыны пікірііздемісіз?

білайырды зыырданы айнады. Нралы туралы кесінен брын Неплюевті сз озауы оны кдігіні дрыс екенін анытады. Сонда да сыр бермей:

— Нралы мені тірегім, мені ісімні жалаушысы, — деді. — Ол туралы ойымды згертпеймін.

Неплюев те Нралыны кесі жайында апар беріп жретінін білайырды білетінін тсінді. Біра оны сзін блген жо. Хан сл ойланды да:

— Жаман айтпай жасы жо, мен алда-жалда аза таба алсам, а патшадан жалыз тілегім: мені орныма Кіші жзді ханы етіп Нралыны бекітсін.

— Бл тілегіізді патша азам малдар деймін, — Неплюевті лып етіп кне аланына білайыр іштей атты ренжіді. «Осы иттер мені тез лгенімді ктіп жр ме, алай?» Неплюев те зіні тым тез жауап бергенін сезді. Ол кліп:

— Біра, сіз лі за жасайсыз. Нралы анша жасы боланымен сізді жолыыз блек. Россия зіні адал достарынан айрылысы келмейді.

Неплюевті бл сзді саясат шін айтып келе жатанын тсініп трса да, хан кілі ктеріліп алды. Жылы сзге кім жібімесін:

— И, Нралы жасы хан болуы ммкін…

— Нралыны таы бір артышылыы — ол араалпа елімен жасы. Тіпті бір рет араалпатарды зііз шаппашы боланыызда олара араша тсіпті. Нралыны араалпатар сыйлайды. Ал бізге азір оларды Россия ол астына кіргені шарт. йткені, Хиуаны Россияа арату шін, орта жолдаы араалпа жерінен туіміз керек.

— Сз жо, араалпатарды Россияа аратуда Нралы таптырмайтын адам. Ал біра Хиуа туралы оны з ойы бар… Нралы жаында Хиуадан айтты. Ондаы бар жадайды кзімен кріп келді. Егер маан скер берседер, зім барып Хиуаны Надир шахты ойан адамынан тартып аламын дейді.

«білайыр улыпен орыс скерлерін таы олына тсіргісі келіп тр-ау» деп тжыран Неплюев;

— андай скерді айтады Нралы слтан? — деді еле етіп.

— гіме аза скерлері жайында. Хиуаа орыс скерін енгізуді керегі жо. Діншіл жрт, кпір скері келді деп, бкіл халы боп арсы труы ммкін. Ал аза жауынгерлері олара з осындарымен бірдей. Хиуаны бізді бабаларымыз брын да талай алан. рине, басып кірген ызылбас еліні патшасы Надир шахтан крі аза слтаны Нралыны жергілікті ел шаын жая арсы алады.

— Бл еске алатын жйт екен, — деді Неплюев ойлана, — біра дл азір Надир шаха арсы соыс ашу ммкін бе? Россия жеті жылдан бері Тркиямен соысып жатыр. Азов тірегінде жегенмен, Очаковоны аланмен, біз лі тріктерді млдем тізе бктірген жопыз. Оны стіне Персиямен соыс ашса…

— Сіздер емес. Хиуадаы Надир шах скерімен біз соысамыз ой. «Надир шах туралы гімені бл неге бастады, деп ойлады Неплюев, — бізді таы бір лкен соыса арандатпа ой. Сйтіп лай суа арма сап, пайда таппа…»

— «Біз» дегенііз кім? Кіші жз хандыын айтасыз ба? лде сіз, білайыр мырза, Кіші жзді Россия ол астындаы ел екенін білмейсіз бе? Сіз білмегенмен мны Надир шах жасы тсінеді ой. Хиуа мен ргенішті алан Надир шах енді аза жеріне кірмек боланда, кім тотатып еді оны? Сіз бе? лде лы Россия патшасы ма? Жо, мндай елмен азір соыс ашуды ажеті болмас. Ал соыс аша алар жадай туса, бан Петербургты рсаты керек. Онсыз имылдауа аымыз жо.