Отчаяние (на каз.яз.)

Мндай грілді ан базарын брын-соды крмеген азаты «игі жасыларыны» кбі-а «астапыралла, астапыралла!» деп жааларын стап, имандарын йірумен болды. Атыс бітісімен зенге арай жгіргендері де бар…

Зебірек німен жртты зресін алана мз болан Неплюев «азаты жауынгері Хиуаны білтелі мылтыын бір атып айта ттатанша, бл зебірек он рет о шыара алады. Осы зебіректі атан оынан бес минутты ішінде бір ауыл жо болады, ал бір саатты ішінде он екі ауылды ртып жібере алады» деді.

Зебіректерді жалын атан лемді тітіреткен грілін естіген жрт бл сзге кмн келтірмеді. Бл алты зебірек тріктермен соысып жатан Россияны аза жерін отарлауа зер блген бар аруы екенін білген жо. Неплюевті де аза хандары мен Жоар, араалпа укілдерін Ор бекінісіні ішінде емес, сыртында абылдауыны да бір себебі осында еді. лі ару-жараы шамалы Ор бекінісін онатарына крсеткісі келмеді. Іші толан пле екен деп, р сырты ссынан шоши берсін деп ойлаан.

Осылай кні брын есесін басып алан онатарын ертіп, генерал енді дайындалан стол басына келді. Неплюевті о жаында білайыр мен оны кйеу баласы, Орта жзді батыры Шаша руынан шыан Жнібек, сол жаында Жоар елшілері мен араалпа батырлары отырды.

зге ш жзге таяу азаты игі жасылары мен Неплюевке еріп келген орыс офицерлері, жаа ана «соыс ойынына» атысан драгундер, гренадерлер, мушкетерлер бастытары здеріні шен-шекпендеріне арай стол бастарына орналасты.

Генерал Неплюев осынша жртты досты, бітім шін жиналанын, Россия еліні е лы масаты кршілес елдермен тату-ттті тру екенін айта келіп, шыныа йылан шарапты е алдымен лы Россияны мртебелі йел патшасы Елизавета Петровнаны рметіне ктеруді сынды.

— Кімде-кім зіні алдындаы шынысына йылан змзм суын ішпесе, — деді кліп, — ол бізді мртебелі а патшамызды асы.

Бл сзге нанып алан азаты кей аау батыр, асаалдары «туекел!» деп алдында тран кішкентай шыны ыдыстара амалсыз ол созды.

Біра бны ішсек кпір болып кетеміз деп сазарып отырып аландар да бар. Осы кезде Неплюевті зімен бірге еріп келген Орынбор мсылмандарыны муфтиі, ахун Нсіполла молда орнынан трегеліп:

— Патша шін бл шарафні ишпаанлар кна батады! — деп жариялады. Сйтті де зі жрт кзінше олындаы ара йылан шыныны аузына апарып, кмейіне ткере салды.

Бдан кейін ешкім «ішпеймін» дей алмады. Барлыы да шыныларын олдарына алды. Біреулері бірден жта салды, біреулері аала-шашала ішті. Кейбіреулері аузына апаран боп, білдірмей жерге ткті.

Ішіп боландар жамыраса сйлеп, кліп жатты.

— Удай ой!

— ешімді ртеп жіберді ой иті!

— ой, плесінен аула.

— Молла-еке зі рсат еткен со ана іштім.

— ле-лгенше кргенім осы ана болсын!

— атын патша да, губернатор да риза шыар…

Жамырасан бейшаралар здері ауыздантан осы ара-шарапа бір екі жз жылдан астам уаыт ткен кезде, рім-бтатарыны бден аныып алатынын айдан білсін! айран аау сорлылар! Енді олар аса кірісті. Бан келгенде азеке а патшаны атын ататан жо. Екі білекті сыбанып жіберіп, сбені майлы етін асаанда арап тран адамны айызы анандай еді. Он екі мшесі тгел астауа салынан нанны семіз еті, абырасы абыра, тсі тс, жілігі жілік кйінде заматта жо болып жатыр. Астаулар мен табатар не-міне дегенше дымы алмай айтып жатыр. «Ана бір домалаына ол жалап жіберші», «лгі ботташы дегені осы болар», «тама емес ой мына жарытыы», «мына бір шп жапыраыны ащысы-ай», «бл орыстар не болса соны тама етеді екен-ау», «пле, балы болса осындай бол, р абырасыны зі тебендей ой!» деген дауыстар да шыып алды. Ішілген ымыз, тгілген шарап.

Бір кезде Неплюев орнынан таы ктерілді. Ол рюмкесін жоары стап:

— Ал, рметті онатар, мына шарапты Россия еліні шын досы, Кіші жзді ханы, лы білайыр шін алып оялы, — деді.

Столды бір жаында отыран бір топ «Ура!» деп шу ете алды. Бл драгун, гренадерлер тобы еді.

Бл жолы молла гіт жргізген жо. Біреулер ішті, біреулер шыныа олын да тигізген жо. Тек р жерден естілер-естілмес ккіл ндер шыады.

— Мртебе се берсін, білайыр!..

— білайыр шін шарап ішкенше, у ішкенім жасы емес пе…

— Баы жоарылай берсін хан иемізді.

— Шаыраы кйреп ортасына тссін.

— Кріде кір, кріде кіргір білайыр, сені легінен кнкр боп кпірді олынан дм татты ой…

— Байап сйлеіз, ария біреу-міреу естіп алар?

— Естіп алардай не айттым? Айыбым крмегенімді крсетті дегенім бе?.. Шыраым, пле жаппай отыр… Пайамбар жасына келгенде маан білайыр ханнан бтен кім мндай рмет крсеткен. Бдан да абыройы аса берсін, білайыр хан.

— Осы рметті брі білайыр шін ой.

— Шіркінні адірі алай кшті еді.

— Кшті болмай, бар азаты бір тотыдай крмей арзана сатып отырса…

— Тек, жайыа отыр! Жн-терісін білмей…

р жерден осындай ккілдер естіліп жатты. Біра кімні аузынан не шыанын адам аарар емес, гу-гу гіме. лдекім олына домбыра ап патшаны, губернаторды, білайырды матама боп шырай жнелді. Біра та оны ні ызып алан офицерлерді «за мір берсін» деп осыла салан ніні астында алды. Бл нге мас бола бастаан бай мен билер де осылды. Арасында мфтиді жіішке ащы даусы да естілді.

онатары осылай зді-зі болуа айналанда, Неплюев білайырды стол басынан трызып ап, олтытап, сай жаалай ыдырып кетті. Брын да мндай онаасында екі-ш рет болан, шарапты да анша ішуді білетін хан зін жасы стап келеді.

Неплюев сл ызулау, кілдегі сзін айтып, ханмен ашы сйлескісі бардай. Біра губернаторды бнысы улы екенін білайыр жасы біледі, сол себептен де ол арты бірдеме айтып алмайын деп сатана тсті.

— білайыр хан, — деді Неплюев жрт шуынан алыстаан кезде, — ерте кеесіміз басталма. Сізге Жоар мен араалпа елшілеріні кзінше тілектеріізді ашы айту иын да болар…

— сіресе, ол тілектеріміз тпей алып жрсе…

— И, ондай да жадай болуы ммкін… Сондытан мен сізбен оаша сйлескім келіп еді.

— Мені де.

— Онда тіпті жасы. андай тініштерііз бар? Айтыыз.

— тінішім шеу. Алдыменен екеуін айтайын. Ол екеуі абылдана алса, шіншісіні ажеті де болмас.

— Жасы. Бірінші тінішііз?

— Бірден бл тінішімні неден туанын баяндап туге рсат етііз… Жасыратын тгі жо, соы кезде мені адірім Кіші жз еліні алдында тмендеп барады. Бан себеп Орта жз ханы білммбетті рекеті…

— алайша?

— білммбет хан: «білайыра орыс патшасыны жрдемі жо» дейді. Сйтіп мені жртым алдында абыройымды тсіруде. Ал зі Барапен, баса да слтандармен бірігіп, Жоар онтайшысыны жаына шыпа. Аманат та бермек. Тек менен ауіптеніп мндай іске бармай жр. Біле білсеіз, білммбет хан, Абылай, Бара слтандар Россия патшалыына арсы.

— Олар сізді де асыыз ой?

— Кімде-кім Россия патшасына арсы болса, ол мені де жауым.

— Солай делік. Біра бл болжауа сену иын. йткені білммбет те, Абылай да, Бара слтан да осыдан екі жыл брын Урусов генералды алдында бастарына ран ктеріп «Россия патшасыны ол астына кірдік» деп уде берген жо па еді?

Бір мы жеті жз ырыншы жылы августы жиырма сегізі кні кп келісім сздерден кейін, Орынбор комиссиясыны бастыы генерал-лейтенант Василий Алексеевич Урусовты алдында «Россия ол астына кірдік» деп Орта жзді ханы білммбет пен Абылай слтан мсылман дстрімен бастарына ран ктеріп ант берген. Генерал-лейтенант со жолы райсысына кміс ынапты ылыш тартан. Сондай ылыш Кіші жзді батыры Быбай мен Есетке де тапсырылан. Сол кні «Россия патшалыыны ол астына кірдік» деп Орта жзді жз жиырма сегіз старшынасы, ал келесі кні, Кіші жзді жз алпыс бес старшынасы олдарына ран стап келісімге келген.

Орта жзді ханы мен слтандарыны Россия патшалыыны арамаына кіруіне кп ебек еткен Урусов со жолы Петербургке бтен ызметке шаырылып, келесі жылы оны орнына Неплюев келген. азір Орынбор губернаторыны айтып траны осы жадай.

— Біз кшпелі елміз ой. Антты р бос уде деп арайды азаты кп адамы.

— Сіз олай арамайсыз ой!

— Мені жолым блек.

— білммбет хан да антын бзан жо ой…

— Бзбаса енді бзады.

— Оан андай длелііз бар?

— Длелім… білммбет хан сізді мжілісіізге неге келмей алды?..