Райскія яблычкі

— Мне хацелася дыскусійна падаць: ёсць два дні — свабоды прэсы, міжнародны, і дзень друку, дзень газеты “Правадырка”, і хто які адзначае. Для каго што важней і хто што пра гэта думае. Таму цікава чытаць.

— Адное крытыканства атрымалася, эпатаж, ёрнічанне, невядома што, негатыў. Што ў Гмаху скажуць: Дар’я Макараўна, у ідэалагічным камітэце? Дзе “чалавечынка”, дзе сацыяльны аптымізм, гонар за прафесію?

— Дык гэта ж і ёсць гонар, адказнасць, калі яны выходзяць на Савецкую з вялізнай прасцінай, склеенай з газет, калі пратэстуюць супраць пабудовы новай Берлінскай сьцяны — ідэалагічнай...

— Ну вось, абмеркавалі, пагаварылі па душах. Карацей: у такім выглядзе матэрыял не пойдзе, трэба болей пазітыву, людзям хочацца пачытаць прыемнае. Ім надакучыла чарнуха-парнуха. Яшчэ сам правадыр напісаў у сваёй “Правадырцы”: “Калі пераможам, багатых больш не будзе, грошы таксама скасуем, зямлю будзем араць электраплугамі, кожны селянін атрымае курыцу на сняданне, а туалеты мы зробім з чыстага золата”. Не глядзіце на мяне так: пра туалетную паперу там нічога няма. А далей ён піша: “Але спачатку нам трэба захапіць пошту, тэлефонку, тэлеграф, вадакачку і арсенал”, вось так, уелася ў памяць.

2005

ІНСЦЭНІРОЎКА СТАЛІНГРАДСКАЙ БІТВЫ

Тэатральнае апавяданне

1

Удакладню: мова пра святочную інсцэніроўку, я не напісаў адразу, каб назву не рабіць задоўгай. Да ўдзелу прыцягнулі, зразумела, актораў драматычнага, а таксама лялечнага, ды нас, удзельнікаў самадзейна-народнага тэатра з Дому афіцэраў. Каб надаць прафесійны ўзровень дзеі і падтрымаць, так сказаць, дзеячаў мастацтва фінансава. Некаторыя прапаноўвалі, праўда, каб удзельнікі вулічнага спектакля працавалі бясплатна, у якасці патрыятычнага абавязку, але грошай на свята хапала, таму вырашылі не быць дробязнымі і хоць аднойчы не эканоміць на мастацтве.

“Донэр вэтэр! Хэндэ хох!” — рэпеціравалі мы нямецкія фразы, каманды і штосьці яны болей пачыналі падабацца, чымсьці раўці — “За родзіну, за Сталіна! Упярод — ура!” “Ні кроку назад — ззаду Волга-матухна!” “Для баязліўцаў і панікёраў — расстрэл на месцы!” “Эканом патроны, бі толькі ў цэль!” Праўда, немцамі па-ранейшаму не вельмі хацелі быць, прынамсі самадзейнікі: немцаў апранулі як валацугаў, беспрытульнікаў, — у рыззё, у лахманы, а нашыя байцы былі “красаўцы-удальцы”, як падкрэсліў рэжысёр з кінастудыі.

Ракі няма, але яе трэба мець, уголас разважаў рэжысёр. Найн! Рака ў горадзе была, але адсутнічала пляцоўка для сцэнаграфіі. Немагчыма было размясціць наш будучы Сталінград ля вады, ды каб з месцамі для гледачоў. Знаеце: па шырыні нашая вада амаль суадносная з “Волгай-матухнай-ракой”, але берагі пагорыстыя, нават добрым ладам не атрымлівалася зымітаваць штурм нашага замка, які сваімі напалову разбуранымі мурамі згары пазіраў на марныя спробы рыцарскіх клубаў тэўтонскага напрамку ўчыніць падабенства штурму. Псы-рыцары ладавалі свае гарматкі рулькамі туалетнай паперы, накшталт як раней пыжы ў ручніцы закладалі, а цяпер — не ладуючы кулю. Дзеля бяспекі. Агню-дыму хапала, але рулькі не даляталі да муроў, серпантынамі раскручваліся, быццам на маскарадзе навагоднім. Тым не менш, публіцы гэта падабалася. Ну, але Сталінград — гэта зусім іншы калянкор, як любіў казаць адзін мясцовы палкоўнік.

З ракой развязалі праблему гэтак: вайсковы спектакль будзе адбывацца на пляцы мітынгаў, кірмашоў ды масавых пагулянак, а зрабілі гэты самы пляц, засыпаўшы частку ракі, якую якраз рэжысёр і намысліў пазначыць на бруку, пафарбаваць сінім колерам і зрабіць надпіс па-нямецку — з намёкам на штабную трафейную мапу. Гэткая, мабыць, вісела на сцяне ў падземным сховішчы ў штабе Паўлюса. А, можа, ляжала на стале. Вядома, што мапы генеральскія альбо на сцяне вешаюць, альбо раскладаюць на вялізнай шырокай стальніцы з дубовага дрэва. Хутчэй за ўсё з дубовага.

2

Пачатак дзеі: з будаўнічых блокаў, з дрэва, фанеры, са скрынак месцамі пабудаваны савецкі горад з ганаровай назвай, які ператвораны ў крэпасць-герой — паўсюль байніцы, з якіх вытыркаюцца стрэльбы, у вокнах, закладзеных мяхамі з пяском, кулямётныя рулі. За спінамі намаляваная рака. З нямецкага боку ўказальнік: назва “Сталінград” з “нацыянальным каларытам” — арнаментам з нашага сялянскага сцяга. Над галовамі ў паветры крэсліць дымны след сігнальная ракета: пачатак нямецкага наступу на гарадскія пазіцыі.

Напачатку нашыя хаваюцца за мяхамі з пяском, за часовымі мурамі. Немцы жвава крочаць з бадзёрымі спевамі накшталт добра вядомых “Дойчэ зольдатэн, унтэр офіцырэн... Яволя-яволя! Ніхт капітулірэн!” (Штампы савецкага кіно, пазычанага ў нямецкай ваеннай кінахроніцы). Першым часам фрыцы таксама амаль “красаўцы-удальцы”. Падмацоўваючы пяхоту, з’яўляюцца некалькі невялікіх танкаў, якія робяць па стрэлу рулькамі туалетнай паперы, як падчас леташняга штурму нашага замка псамі-рыцарамі.

Выбягаюць знянацку маладзёны ў чорных майках і з чорнымі хусткамі на галовах. Ніхто, падобна, не здолеў скеміць што адбваецца. Мы — пагатоў, у сцэнары нічога такога не было. Маладзёны кідаюць у танкі бутэлькі, адная адскочыўшы разбіваецца, на бруку расплываецца пляма, хлопец шпурляе запальнічку, успыхвае амаль не бачнае на сонцы полымя. Адусюль бягуць амонаўцы і пажарныя. Адныя арыштоўваюць, іншыя ліквідуюць агонь. Кактэйль Молатава насамрэч спыняе міні-танкавую навалу.

Зрэшты, гэта не супярэчыць пачатковай драматургічнай задуме: немцы не супраць, канечне, уехаць на брук на белых конях, на плячах чырвонаармейцаў, якія сяк-так адстрэльваючыся хаваюцца ў гарадской забудове. Але тым жа часам фрыцы лічаць, што лепей зрабіць пярэрву перад рашучым штурмам: абед для педантычнага германца перадусім. Вайна вайной, але кармёжка, як заўжды, — паводле раскладу. Мы палім у іхні бок, каб блізка не набліжаліся. Яны крыху здзіўлена-фанабэрыста спыняюцца і з-за сваіх танкаў разглядаюць нас у цэйсаўскія біноклі: што за неразумнікі збіраюцца перашкодзіць прыёму ежы і спыніць жалезную махіну вермахта?

3

Адасобіўшыся ад нас сваімі танкамі ды матацыклетамі, немчура робіць на вольным паветры летнюю рэстарацыю: рассаджваецца за столікамі, афіцыянты разносяць талеркі з супам-гемюзэ, сардэлькі з салодкай фрыцаўскай гарчыцай, афіцэрам — крывавы біфштэкс, салатку з разнастайнай гародніны, куфлі з півам, разліваюць па кілішках шнапс. Нашыя аблізваюцца з біноклямі, зайздросцяць тым, каму пашэнціла трапіць у нямецкае войска. Нечакана высвятляецца, што шанцуе часам не толькі фрыцам, але й нашым паўлаўцам: прыязджае на матацыкле старшына з біклагай і разлівае па шклянках усім байцам славутыя “сто наркамаўскіх”. Паходная кухня тым часам дыміцца гарачай грэцкай салдацкай кашай. Падстаўляй кацялкі!

Успамінаецца раптам кіно: “А нямецкія ахвіцэры какаву п’юць...” Афіцыянты тым часам збіраюць са сталоў посуд, устаюць палагаднелыя фрыцы, папраўляюць партупеі з кабурамі, у некага зубачыстка ў роце, у кагосьці падае крэсла, усё па-мірнаму, па-гаштэтаўску ці нават па-хатняму. Каб добра ваяваць, трэба ўперад добра пад’есці! І гэтая ісціна, дарэчы, напачатку апошняй вайны была відавочна неаспрэчнай. Сыты жаўнер найлепшы ваяка. Нямецкая армія мелася зараз у гэтым пераканаць. Мы ўнутрана сцяліся: спектакль спектаклем, а вайна вайной. Праўда, вайна, уціснутая ў кароткі час сцэнічнай дзеі. Усё ў скароце, але змест канцэнтраваны, як сіроп з бутэлькі, які на добры лад і смак трэба значна распусціць у вадзе.