???йээннэр, номохтор

Биир сир хас да ааттаах буолар. Аата суох сир олох суох. Ханнык да ддэ-хаада, рйэ-харыйа ааттаах.

Прокопий Кириллович Соломонов. Араа Хаалас улууа, IV Малдьаар. 1991 с. кэпсэтэрбэр 77 саастааа.

МЭЭ ХААЛАС ХАПТААЙЫГАР

Кыргыспыт диэн тблэх баар. Ити тблэх рдгэр с кии харыйа маы болуот оостон кэлэн баран, харгыга инибиттэр диэн аатырар. Нэилиэнньэ буолабыт диэн олохтоох хаптаайдары кытта кэпсэтэн крбттэр. Ону олохтоох хаптаайдар сблээбэтэхтэр, сэриилээбиттэр. Холдьоон.

Ону Хабыкый диэн киилэрэ, арыычча сытыы киилээхтэр эбит, куоракка сэ киирбит. Ол киирэн, кумаакы тааарбыт. Сурук. Онон олохтоох дьон нэилиэнньэ гыммыттар.

Торбос Харах, биир Куукуй диэн . Хайдах эрэ длэй киини Куукуй дииллэр дуу.

Торбос Хараы буоллаына Алаас диээ олохтообуттар. Куукуй диэни Огдорооо олохтообуттар, Хабыкый диэни – Харыйалаахха. Онон олохсуйан хаалбыттар. Ол дьон хантан да кэлбиттэрэ биллибэт. Сахатынан сахалар эбит.

Иннокентий Михайлович Неустроев. Мээ улууа, Баатара нэилиэгэ (билигин Бэдьимэ нэилиэгэ). 1983 с. кэпсэтэрбэр 62 саастааа.

АТЫЫР ТИРИИТЭ

Атыыр Тириитэ ааттаммыта – былыр айаннаан иэр дьахтар, суолга оолонон баран, кулун тириитигэр оотун суулаан баран, чабычахха уган, тиит мутугар ыйаан кэбиспит. Ону олохтоох кырдьаас оонньор, тбээ тэн, оо ытыырын истэн, дьиэтигэр кэлэн, оо оостубут. Ол ооттон Боппуоктар трттэрэ скээбит. Ити дьоруойдар трттэрэ. Кинилэр былыргы хос ааттара Масхалар диэн эбит. Маска ыйааммыттар, Масхалар, диэн.

Сайылыгы Атыыр Тириитэ диэн ааттаабыттар – сонтон.

Семен Никонович Стручков (1912). Мээ улууа, Дьабыыл нэилиэгэ. Баргыдай аатын ууа. 1991 с. суруйбутум.

АМПААРДААХ АЛААС

Ампаардаах Алаас диэн улахан сир баар. Дири уулааынан, улахан соболооунан аатырбыт сир. Былыр-былыргыттан кии аймах тоуоруйан олорбут сирэ. Бу сир былыргы аата Муха Баалы диэн эбитэ . Илин бас, баын халдьыытыгар былыр сэриилэээри, кыргыс йэтигэр, ампаар туппуттара турар. Бу алаас олохтооо Поповтар трттэрэ мин оо эрдэхпинэ Блтккй Бтрс диэн оонньор баара. Кини кэпсээнинэн, бу ампаар тула кии ууоа уонна сылгы ууоа мээнэ ыылла сытара . Ону айыырааннар, хомуйтаран ылан, кмнрбттэрэ диэн буолар.

Бу Поповтар трттэрэ баай дьон уолларыгар илин улуустар баайдарын кыыын ойох ылбыт. Хайа улууа биллибэт. Просто илин диэн. Ол кыыы уол сгннэрэн киирэн испит. Бу сир халдьыы ттнэн Халдьыы рээ ааар. Ол Ампаардаах Алааы аппанан сибээстиир. Аппа киирэр буоллаа. Онон ол аппанан киирэннэр, ол Ампаардаах Алааы с гына тспттэр. Дьахтар буоллаына, бу сири йт, ат миинэн иэн, эригэр сыста тэн, эппит: «Бу дьннээх сиргин арбаан-хайаан кэпсээбити дуу?» – диэбит.

Онтон ата бдрйбт. Сотору соус буолан баран. Кыыс атыттан сууллан тспт. Ол тэн, тыла суох буолан, лбт.

Баай ыал кыыа туох да бааан симэхтэээ, энньэлэээ эбитэ . Ону ол алаас халдьыытыгар атын симэхтэри, дьахтар симэхтэри кмн кээстэр. Онон сир аннынан ханан эрэ кылаат сытар диэн сабаалыыллара. Ханан сытара, ханан кмпттэрэ букатын биллибэт.

Илин улуустар истиилэригэр кыыскытын ктккт лрн кээспит диэн тиийбит. Онтон илдьит ыыппыттар илин улуустар: «Сэп курдук сэрэнэн олору, ох курдук оостон олору. Бииги сэриилээх тиийэбит», – диэн.

Онно ктт, сэриилээргэ бэлэмнэнэн, туттарбыт ампаара диэн кэпсииллэр. Дьэ, онно ктт сэриилээрдии бэлэмнэнэн, бу ампаары туттарбыта .

Кырдьык да, тула тт барыта чуоланнаах этэ. Ол уоттанан хаалбыт. Ол чуолана букатын сир кырсыгар тиийбит этэ. Дьэ онон, бу сир аата уларыйан, Ампаардаах Алаас диэн аатырбыта .

Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук лксй (1911). Мээ улууа, ээ Алтан нэилиэгэ. Сакычах аатын ууа. 1989 с. кэпсэппитим.

КРДЬЭХ КППТ

Былыр ааардас биир эмээхсин олорбут. Ити Крдьэх Кппккэ. Ол буоллаына соотох ынахтаах эбит. Саас хойутаан кэлбит. Ынаар хаар крдьэн биэрэр . Хонуу таааран. Дулаа.

Крдьэин батары анньан баран, сынньана олорбут. Онно крдьээр кэлэн кээ эппит. Эмээхсин рбт. Кххэ ктэнэр кии буоллум диэн. Ол гынан баран, ол тн лн хаалбыт.

НАМ

Василий Николаевич Попов-Бочоох (1909). Нам улууа, Хатырык нэилиэгэ. Дьаакынаан аатын ууа. 1982 с. кэпсэппитим.

СИЭЛЛЭЭХ ОЙУН

Сиэллээхтэр тхтр диэн сир баар. Сиэллээх ойун, дьону бэтиэхэлээри итиэннэ ардах иин тэрээри гыннаына (тууут идэлээх эбит), киирэн, тбтн ууга уган баран илгииннэинэ, быыкаайык былыт тахсан баран, ардах тэр идэлээх эбит.

ХАТЫРЫКТААХ САННЬЫЛА

Ити кии Чурапчыга скээбит кии эбит. Нэилиэгин билбэппин. Бкээни диэн алааска скээбит. Бээтин аатын аата Кттээни диэн эбит. Ийэтин аата биллибэт. Ити кии биир срдээх улахан, киэ алаастаах эбит. Ол алааын тлбэтигэр олорор эбит. Саамай дьинээх киинигэр. Ити кини алааа биир улахан саар булгунньахтаах эбит. Ол булгунньаын хаас тэллээр хотуттан аанаан киирбит бд томороон тииттээх тумул баар эбит. Ол тумулга кэлбит-барбыт дьон бары тохтоон, тоуоруйан, ааан-сиэн бараллара . Бу Кттээни диэн оонньор снэн байбыт баай-дуол кии эбит.

Улахан уола Хатырыктаах Санньыла бэт эдэр сааыттан ойун кии буолбут. Ол кии, ол ойуннаан, барытын чугастааыны билэн, эмтээн-томтоон, дьэ, Хатырыктаах Санньыла дуо диэн аатыран барбыт.

Иккис уола Лыгый Б диэн. Кини с-ас иитэр, хааайыстыба тэринэр, дьиэни-уоту крр кии эбит.

с уола Адаымда Бэт наар бд булду бултаан, тайаы, ээни лрн, дьэ, онон ааан-сиэн, иитиллэн олороллор эбит.

Трдс уола Быый Чкмдэ араас кнд тлээи, ктр-срэри бултаан, онон дьонугар кмлх. Куу-куобаы, саылы, солодону, кырынааы бултаан, ааан-сиэн олорбут дьон эбит.

Кыыа Ктр Ббэх дьнэ адьас харахтыын, кыламанныын туус маан эбит. Адьас хастаххай маан ¹ дьахтар эбит. Тааын буоллаына, кыыытын бэргээлиин, тлктн бтнн маан куобаынан, кыыы куобаынан, ттн таыгар гына танар эбит. Сайыы тааа буоллаына, от-мас сибэккитин мунньан, ону тигэн, тайах, таба тириитин, ону сарыылаан, маан тааы танар идэлээх эбит. Итиэннэ кырынаас эин тириитин, мугучаах ² тириитин танар эбит. ксэ ойуу оостор курдук кэпсииллэр этэ.

Дьэ, ити дьахтар тохсунньу ый тоус кнгэр кыын хас сыл аайы хадыа оостон тахсар. Ол саар булгунньаын рдгэр тахсан хонор буолбут. Бу дьахтар, сайынын буоллаына, от ыйын 12 кнгэр эмиэ ол саар булгунньаын рдгэр тахсан хонор идэлэммит.