???йээннэр, номохтор

Бу киибит айаннаан кэлбит айана диэн. Лиэнэни хайдах туораабыта биллибэт. Икки ынахтаах эбит. Онтон биир ынаын клнэн, туос тыытын тиэйэн, илимин кытта аыыр иитин тиэнэн, трт уолун батыыннаран, аара илимнээн ааан, айаннаан кэлбит. Ол иэн, биир ойууа хоммут. Ол ойууна 4 уолуттан биир уолун крдбт. Онуоха уолун биэрбэтэх: «Трт тарбахпын быар курдук саныыбын. Онон оолорбуттан биэрбэппин», – диэбит.

Онуоха ойуун куттаабыт: «Биэрдэргин да ылыам, биэрбэтэргин да ылыам», – диэбит.

Оонньор биэрбэтэх. Турбут да кэлэ турбут. Ойуун, кэнниттэн батыан, биир уолун сиэри оостубута, уолаттар, туллук буолан, ктн хаалбыттар. Ол иин биир ынаын сиэн кээспит. Ол гынан баран, йэлээх сааыгар кэмсиммит бу ойуун. Ойуун аата Болуоар диэн. «Нэилиэги тэнитэ, улууу олоурда баран иэр киини, биир ынаын сиэммин, улахан моуогу оордум. Орто дойдуга улахан аньыыны оордум кии трммн», – диэн кэмсиммитэ диэн сурахха сылдьар.

Этиллибитин курдук, ити сиргэ кэлбит. Кэлэн баран, дьиэ туттан олорбут. Онно тх омооно баар. Олохсуйар сирин бэйэтэ крдбт. Крдн, бу Бт дэриэбинэтин олоор, тгрйэ бултуур сирдээх, кллээх диэн, чгэй дойду диэн, манна олохсуйбут.

Биир уола сыылба, бытаан баайы . Ол уол Иээр диэн ааттааа . Ол иин бу Иээрдээх диэн клйэ баар. Ол кини аатынан ааттаммыта буолуохтаах. Онно тх омооно баар. Ойбоннотор клйэ.

Иккис уола Чэээркэ диэн. Ити Торуой Чочуга Балааннаах диэн сиргэ олорбут. Кини сиэннэрэ, аймахтара Орулуос диэн, Клэй диэн кии. Дьон сэрэйэринэн, Клэй диэн клээ трбтнэн буолта буолуо.

Биир уола бу Дьаама Дайыла оонньор трд. Дайыла – мин хос ээм. Ол уол аатын билбэтим.

Трдс уол бу Бтэ хаалбыт. Тоноос ууун трд буолуохтаах. Ол кэнниттэн элбэхтэр. Элбэх баайы ыччаттаах. Тугуйук диэн, Дордуун, Брчс…

Соуруу барбыт Дайыла уууттан бааан элбэх оо трбт. Лэээтэ ууа, Тэлэбис ууа диэн. Буоспаа лбттэр элбэх кии, сэттэ дьиэ ыал. Буоспа кэлэ ылдьыбыт.

Элбэх оо трбтнэн Бт оонньор кэриэс эппит: «Бу мин киниитим Улахан Боруулаах соуруу ттгэр кмллэ сытар. Онно бу мин элбэх ааты ааттаппыт киниитим таыгар кмр», – диэбит.

Иккиинэн. Дьгр Тумуаар кмллэ сытар дииллэр. Бу манна Араа Клгэ – Чинээни диэн. Ханна кмллэ сытара биллибэт. Улахан Боруулаах соуруу ттгэр ала бэлиэ ууох баар. Кус тн курдук.

Онон бу Бт дэриэбинэтэ кии аатынан ааттанан турар.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Ороот – рдк, томтор сир.

 ² Оуруос – дьоус соус, ортокуйа кл. Улахан да буолбатах, кыра да буолбатах.

Былатыан Баылайабыс Уйбаныап-Чыычаах (1935). Бл, Таааар нэилиэгэ. 1999 с. суруйбутум.

ЛУОА БООТУР ТРТТЭЭБИТ

Былыр Луоа Боотур диэн кии, Тыгынтан крээн иэн, онтон быстан хаалан, бу нэилиэккэ олохсуйбута . Ол иэн, Арыылаах бэтэрээ ттгэр улахан алаас баар, Хомустаах диэн, ол клнэн тоус сирэ эбит. Тоустар олоортор. Луоа Боотур кэлиэр диэри. Оччотооу Арыылаах дуоланнаан турар ¹ улахан кл эбитэ .

Ити кл соуруу ттгэр Чыыбы хайата диэн рдэл баар. Ити клтэн кс кэриэ ыраах бэскэ турар. Луоа Боотур онно кэлэн крбтэ, туос тыылаах кии тыыраахы курдук . Тоустар барыта. Ыалдьыттаабыттар. Онуоха Луоа Боотур дьонугар эппит: «Мин хайдах хамнанабын да, ол курдук хамнанаары. Айаннаан, сылайан иэр дьоммут».

Онтон Арыылаахха кэлбиттэрэ, кии аыйах эбит, ураа диэн элбэх эбит. Дьэ, били баар дьоннор тиит хатырыгынан остуол бн тарпыттар уонна онно хаппыт балык бн туруорбуттар. Ыалдьыттарыгар. Уонна туос тордуйаа балык сыата бн туруорбуттар. Балыктарын быыын аайы. Хас биирдии кии аайы мас биилкэни туттарбыттар, балыгы хоргуа булкуйан сииргэ анаан.

Онно Луоа Боотур мас биилкэни, хомуйан ылан, ууран кэбиспит. Уонна хаппыт балыгы били хоргуа булкуйан сиэн барбыттар.

Дьэ, онуоха ойууртан ох тутуурдаах тоус б киирэн кэлбит.

Ол трйэтэ буоллаына, балык сыатын биилкэнэн сиэбиттэрэ буоллар – ытыалаан барыах эбиттэр. Ону буоллаына балык сыатын илиитинэн сиэбит кии ох кирсин кыайан туппат буолар эбит. Ол аата сэриилээр санаата суох диэн. Ол иин тоустар ойууртан киирбиттэр. Эйэлээх дьон кэлтэр диэн.

Ол дьоннортон икки кии быстан, бу дойдуга хаалбыт. Убайдыы бырааттыы. Биирдээ Таааар диэн ойуун эбит. Биирдээ Бахсы Боотур диэн улахан кстээх уонна баай кии эбит. Ити дьон баылыктааннар, манна хас да кии хаалбыт. Онтон тэнийэн-ууаан, тоустар трллэн, рс ууор хоту диэкки баран биэрбиттэр.

Ити Бахсы Боотур срдээх дохсун, баттыгастаах баайы кии эбит. Аатын ууа элбээбитин кэннэ, биир аа ууун Клэт диэкки ртэлээн кэбиспит. Сир биэрбэккэ. Онтон кэлин, быраата Таааары кытта иирсэннэр, Бахсы Боотур кэлин бэйэтэ эстэн хаалбыт. Ол иин бу нэилиэк Таааар аатын сгэн хаалбыт. Ол ойун тэнийбитинэн сибээстээн.

Онтон кэлин кии ньуучча аатын ылбытын, сурук-бичик скээбитин кэннэ ол рллбт аа уууттан, Клэттэн, с бырааттыы тттр дойдуларыгар киирбиттэр. Онтон ол бырааттыылар улахан убайдарын аата Баатаай диэн эбит. Биир бырааттара Аччыгый Кии диэн баар эбит. Биирдэрин аатын умнан кэбиспиппин. Баатаай диэн кииттэн Хаппытыан диэн кулуба буолар кии трбт. Ол буор дьадаы кииттэн.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Дуоланнаан турар – тобус-толору уулаах. Хаан дааны тспэтэх уулаах.

ГОРНАЙ

Анатолий Степанович Максимов. Горнай, Атамай. 1996 с. кэпсэтэрбэр сааын ыйыппыппар: «80-муттан чорбойдум. 70-ар дылы лоппоччу ааан биэрэин. Онтон 70-уттан чорбойдоххуна, стх сааым диэн, чорбойдум диэн сыыппаратын эппэккин. Барыахтарыгар диэри. 80-мар ктэнэ сылдьабын диир. 70 – стх саас диэн. 70-нун аастаына, лргэр да сп диэн. Айыыыт айбытын толордо диэн».

МООННЬООН ОЙУУН УУОУН КТ

Атамайга Бэс Клэ диэн сиргэ, Дьаарба Толоон диэн сиргэ трбтм. Сайылыкка.

Атамайга, ити мин лэлээбит сирбэр, Моонньоон ойуун диэн олорбут. Оото суох, ойохтоох. лн хаалбыт. лтэ маннык. Туруору, быыкаан тээн курдук сиргэ олорбут. Оонньор с сылы быа ыалдьыбыт. Оонньору араастаан кэбиспиттэр. Иккиин оотторбут. Ол иккиин оотторбута сууллаары гыммытын, бииги оотторбуппут. Итиннэ мэнэрийэллэр, манна мэнэрийэллэр. Оонньоттор, муста-муста, бу оонньору ууоун, ытык ктн, саалыы с сиэн, саа оотторуохха диэн кэпсэтэллэр. Эргэтин уларыттарыахха, сааны оотторуохха. Саа маы хастаран.

Бии мунньах оордубут. Наар бастаах тт мустан. Кырдьаастар. Нэилиэк сыантыра икки кс. Онно ыыах буолуохтаах. Ол ыыаы бэйэбитигэр ооруохха диэн матыыптаан. Матыып оордубут. Манна ойуунун кими ооруохха? Ытык ктрг ойуун булаллар . Бииги талкабаанньа буолла. Ол буолууга Обокуумап Бтр диэн кырдьан эрэр, эмэн соус оонньор баар. Ону буллубут бииги. Бырайыактаан. Барарыгар хайдах аалыахха сбй. Уанар оонньор этэ. Нэилиэги ортотунан хайытан кэлэригэр крдн аалыахха диэн буолла. Матыыптанарга. Уана кэлэр курдук ооруохха диэн. Биир аты, Кырбыаакын Мэхэйиил диэни ат холбооммут, сассыарда ыыттыбыт. Кннэн тиийэр сирэ. Оонньорбут киээ тиийбит. Оонньор: «Олохтоохтон кэлли дуу?» – диэбит. Бэйэтэ ыйыппыт. «Ол иин. Били оонньор с кнэ буолла ээ. Блн крдм ээ. Нэк сонноох, куобах бэргээлээх оонньор киирэн: «Мин ууохпун эн бараын ктр инигин. Оолор оорор буоллулар. Сарсыарда барарбар тиийдэим дии», – диэбит.