Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без

— Ды не маглі! Каго расстралялі, каго? Цябе? Ворана? Віла?.. Вось калі б я багажнік тады адчыніў…

– І сам бы ваду зліў, — перабівае яго Віл. — Так што не круці нам мэйсы, нібы ты нас ратаваў.

Віл кожнаму, хто спрабуе яго, як ён думае, дурыць, кажа: “Не круці мне мэйсы!..” — а калі я спытаў аднойчы: “Віл, што такое мэйсы?..” — аказалася, што нічога.

Пахаваўшы ўчора Палкоўніка, мы сустрэліся сёння ў кавярні, каб паўспамінаць пра яго ды пра нас — калі яшчэ давядзецца?.. Па старой памяці дамовіліся сабрацца ў “Вясне”, але кавярня гэтая называецца цяпер іначай, нічога былога, нічога нашага тут даўно няма — і нам няўтульна. Таму й размова няўтульная, і Эдзік Гарачы злосна кідае Гурыку:

— Мяне расстраляць маглі!

— Хто цябе мог расстраляць? Дзе?

— Вертухаі ў лагеры! Калі Алік забіў Кенэдзі! І пасля!.. Калі ўзбек адзін пабегчы ўздумаў! Яго паклалі на калючым дроце. Кум крычыць: “Усе па бараках!” Кум для зэка важней за начальніка, а я нібы не чую кума, сунуся да таго ўзбека… І тут дзве чаргі з аўтаматаў. Пад ногі і над галавой. Шапку драпанула. Каб на палец ніжэй… А хлопцы сапраўдныя ўцёкі рыхтавалі. Зрабілі падкоп. Адклалі праз узбека. Пабеглі пазней. Пачатак красавіка, зямля адтала, асела — і яны не змаглі выпаўзці нават за нейтральную зону. Пастралялі ўсіх праз аднаго дурня. Вось як лёсы звязаныя. Не пабег бы дурань, збеглі б і засталіся жывымі разумныя.

“Не схавала б Нэла карабін…”

Эдзіка ўчора не было, ён толькі сёння дазнаўся, што Палкоўнік памёр, разнерваваўся, выпіў лішак, таму пераскоквае з аднаго на другое, а Гурык не пераскоквае:

— А пры чым тут я? Пры чым я да твайго ўзбека і да хлопцаў тваіх?

Эдзік нахіляецца да яго цераз стол:

— Пры тым! Ты да ўсіх пры чым! Разам з хеўрай! Вы толькі й рабілі, што ці стралялі, ці садзілі! Ваша кантора ледзь у вар’ятню нас не запёрла!

На хаўтурах учора пра такое казаць не выпадала, ціха пасядзелі, а вось сёння…

— Каго нас? — пытае, падымаючыся, Гурык. — Цябе там не было!

Эдзік падымаецца таксама — лоб у лоб з Гурыкам:

— Не было! Бо ў лагеры быў!

У лагеры Эдзік быў пазней, але якая розніца, калі быць у лагеры…

Відаць, як Эдзіку хочацца стукнуцца з Гурыкам лабамі, але ён стрымлівае сябе.

— Вось скажы: чаму ты, ведаючы пра гэта, нас не папярэдзіў? Толькі не кажы, што не ведаў!

Гурык кажа:

— Я не ведаў.

Я таксама пытаў Гурыка пра вар’ятню. Даўно, калі Палкоўнік з Эдзікам яшчэ сядзелі. “Калі б санітар, — спытаў я, — не пераблытаў, не ўкалоў мне ў вену тое, што колецца ў мышцу, калі б не мая клінічная смерць, выпусцілі б нас з вар’ятні, ці не?” І тады Гурык адказаў мне тое самае, што цяпер Эдзіку: “Я нічога пра гэта не ведаў”.

— Ведаў! — глядзіць яму ў вочы Эдзік. — У, які ў цябе позірк гэбісцкі! Натрэніраваны, каб запудзіць.

— Пудлівыя вы ўсе, — адхіляецца ад Эдзіка і глядзіць на ўсіх Гурык. — Як Палкоўнік.

Воран падымае шклянку:

— За Палкоўніка!.. І ты нам, Гурык, пра яго не расказвай. Мы самі ведаем, які ён быў.

Як раней, так і цяпер Гурык хоча нам давесці, нібы ўсё, што рабіў Палкоўнік, ён рабіў са страху. Нават са страху жыў.

— Вось, паглядзі… — дастае з кішэні, разгортвае і падае Гурыку зашмальцаваны, яшчэ савецкі пашпарт Гарык Клябанаў. — Гэта ён дваццаць гадоў таму напісаў.

“Гарык! — уголас чытае Гурык запіс, які пачынаецца на першай стронцы ў графе нацыянальнасць і доўжыцца на старонцы, дзе стаіць штэмпель прапіска. — Калі б ты быў сапраўдны габрэй, ты б купіў пісталет, паехаў бы ў Маскву і стрэліў у задніцу старшыні КДБ Сямічаснага!”

– І што?.. — адкідвае Гурык пашпарт Гарыку. — Як ты пражыў дваццаць гадоў з гэтакім дакументам?

Гарык акуратна, як нешта дарагое, хавае пашпарт у кішэню.

— Жыў і баяўся. Ты б напісаў такое дваццаць гадоў таму?.. Ты пасадзіў бы на дваццаць гадоў за такое!

— У вар’ятню! — не можа супакоіцца Эдзік Гарачы.

Гурыка сёння ніхто не любіць. Дый раней не любілі. Баяліся. А яму хочацца, каб яго любілі. Ці хоць выгляд рабілі, нібы любяць. Ён жа не вінаваты, што ён гэбіст.

Учора на хаўтурах Гурык так і сказаў: “Палкоўнік не вінаваты, што ён антысаветчык. А я не вінаваты, што генерал КДБ. Проста калі ёсць адно, дык павінна быць іншае. Я мог быць Палкоўнікам, а Палкоўнік — мной”.

“Ага, — сказаў Віл. — Генералам”.

Гурык нават слязу пусціў, выпіўшы. “Ведаеце, за што я любіў Палкоўніка?.. Бо ён, можа, адзіны, хто любіў мяне…”

Гэта ўчора Гурык прыдумаў нападпітку. Ён не любіў Палкоўніка — і Палкоўнік яго не любіў. Палкоўнік увогуле не любіў нікога і нічога. Апроч, як ён казаў, чыстага розуму. І, можа быць, Асі… Хоць Ася — не чысты розум.

Але Асю і Гурык любіў. Кахаў. А яна кахала Палкоўніка, які памёр — і Ася не прыехала на пахаванне. А Гурык прыехаў. І ўчора на хаўтурах быў, і сёння застаўся. Разам з усімі… І глядзіць на ўсіх нас па чарзе, на тых, хто яшчэ жывы, і чакае падтрымкі, але ніхто яго не падтрымлівае, усе на баку Эдзіка, хаця той выпіў лішняе і пераскоквае з аднаго на другое.

— Я табе ўспомню! Усіх успомню, не толькі лагерных. Лёню Макаранку, Валеру Высоцкага, Віцю Лібенсона, Іллю Фраўчы, Алу Мельнікаву, Таню Барэйку…

— Таня з Алай пры чым? — не вытрымлівае Гурык. — Гэта ж проста вашы дзеўкі! Іх у ложках вашых расстралялі, га? У задніцы?..

— Файнберг… Як яе звалі, дачку акадэміка?.. — доўжыць, нібы не чуе яго, Эдзік. — Фаіна?..

— Фаня! — раптам цвёрда кажа Віл. — І досыць! Мы не для таго сабраліся. Вы хоць разумееце, што жыццё прайшло?

Ён так спытаў, што цяпер ужо не толькі Гурык — усё паглядзелі адзін на аднаго. І я на ўсіх паглядзеў. Якія ўсе… Не тое, што старыя — не тыя.

— Чаго гэта жыццё прайшло?.. — насупіўшыся на Віла, бо той нібыта заступіўся за Гурыка, пытае Воран. — Я вунь толькі-толькі ажаніўся, у мяне дачка яшчэ ў пялюшках.

Воран сапраўды нядаўна ажаніўся, і дачка ў яго нарадзілася. Ася. Жонка Ворана ўдвая за яго маладзейшая, ёй не да таго, каб разбірацца, чаму Воран дачку гэтак захацеў назваць. Ася дык Ася, хоць магла быць Кася. Чаму? Бо зараз модна дзяцей па-беларуску называць.

Я такога не заўважаў, але модна дык модна. Многае незаўважна змянілася.

На пахаванне Палкоўніка людзей прыйшло няшмат. А павінен быў бы прыйсці ўвесь горад праводзіць свайго вар’ята. Калі б многае незаўважна не змянілася.

Пахавалі Палкоўніка непадалёк ад Саламона Майсеевіча.

— Давайце да яго сходзім, — нечакана прапанаваў Гурык мне і Ворану, калі магілу Палкоўніка пачалі засыпаць. І пайшоў да магілы Саламона Майсеевіча з кветкамі, якія прынёс Палкоўніку.

Магіла Саламона Майсеевіча выглядала закінутай. Асі няма — няма каму даглядаць.

— З’ехала… — паклаў Гурык кветкі на магілу. — Бацьку кінула, ніхто ёй не радня.