Сімъ побдиши
Шрифт:
Гэтым пераможаш!
Міхал Глінскі нават быў расплакаўся, калі ўбачыў, як выплаўляліся металічныя літаркі, чароўныя ў сваіх люстэркава-няправільных абрысах… Затым іх складвалі ў касы-радкі, касы — у соты-старонкі. Правёўшы афарбаваным валікам, паўвыпуклай цягай адціскалі на паперы…
Вынаходства друкарскага варштата прыпісваюць немцу Іагану Гутэнбергу. Першадрукары Іаан Ментэль са Стразбурга, які меў друкарню ўжо ў 1458 годзе, і Пфістэр з Бамберга, і Францыск Скарына з Полацка будуць прызнавацца вучнямі Гутэнберга. Сваё першынства адстойвалі галандцы — і называлі земляка-друкара Костэра. Не адставалі ад іх, натуральна, і італьянцы, аднародзіч
У тое Міхал Глінскі асабліва не ўдаваўся. Якая розніца для гісторыі, хто першы пакінуў след-адцінак босай нагі на мокрым беразе, хто прыклаў пячатку на бяросту, пергамен ці паперу, хто аддрукаваў першую кнігу? — калі ўсё тое: і нагу, і бераг, і пячатку з пергаменам, як і саму кнігу — стварыў Пан Бог? Важная, верыў рыцар-ліцвін, толькі перамога — перамога «жалезнага» слова над жалезам мяча…
На некаторы час маладыя інкунабулы адарвалі Глінскага ад таксама нестарой Джуліі, і аднойчы яе прыслужніца перадала кароткую запіску: «Бывай і прабач! Плыву з капітанам Душанам па сваё шчасце…».
Яны не былі вянчаныя, але праваслаўны Міхал, рыхтуючыся да таго, прыняў каталіцызм. А здрады — не прыняў. Ён надумаў сабе, што яго пані сэрца выкраў той капітан з зецкай шхуны і звёз у свае сербскія горы. Міхал кінуўся ў пагоню і праз восем дзён пялёскання на адрыятычных хвалях дабраўся да чарнагорскай Будвы. Адтуль конна — да Бара, схаванага ад мора пагудастымі гарамі і аліўкавымі садамі, прапахлага марскім ветрам і мядовым святаяннікам. У Бары, як распавядалі яму рыбакі, і жыў той крыўдліўца Душан.
Але… з зачараванага мясцовымі прыгажосцямі Міхалавага сэрца нечакана выпала Джулія… Ён закахаўся ў Зету-Чарнагорыю1, якая хоць і была афіцыйна ў той час пад Асманскай імперыяй, але не пускала ворага ў свае горы, да сваіх старадаўніх манастыроў. У нядаўна заснаваным Іванам Чарноевічам паміж балканскіх хрыбтоў Цэціне — сталіцы краю — ужо трэцяе дзесяцігоддзе працаваў друкарскі дом, якім кіраваў Іванаў сын Джурджэ Чарноевіч. Тут Міхал Глінскі ўпершыню ўбачыў інкунабулы на кірыліцы, пагартаў кнігу палачаніна Францыска Скарыны, якога расшукваў у Падуі ды так пакуль і не пабачыў…
Тут, у праваслаўным Цэціні, ён упершыню вычытаў, што Канстанцін Вялікі, візантыйскі імператар і патрон Канстанцінопаля, нарадзіўся ў Сербіі — на гэтай зямлі! Тут пачуў Глінскі і пра манаха Максіма Серба, які прыйшоў з Афона, натхніў манахаў на кніжную справу і заклаў мясцовы звяз брацтва янітаў.
І ліцвін-летуценнік Міхал Глінскі не мог не зліцца з імі! Апантаны рыцарскім служэннем, ён выправіўся на радзіму, наведаў Наваградак, Полацак, Вільню. Нарэшце пазнаёміўся і зсябраваўся са Скарынам, і калі першадрукаром былі даціснутыя і пераплеценыя новыя кнігі Бібліі, а на маскоўскі сталец узышла пляменніца Міхала Глінскага Алена — прапанаваў накіраваць частку друкаваных кніг у Масковію.
Хто ж мог ведаць, што з таго станецца? Што тыя кнігі, упершыню даступныя і мовай, і колькасцю — будуць названыя ерэтычнымі ды спаленыя
на крамлёўскім пляцы? А яніт Максім Грэк, афонскі інак, які таксама прайшоў вучобу ў Падуі і Фларэнцыі, будзе асуджаны на тамтэйшым царкоўным саборы за нібыта няправільныя пераклады кніг Божых ды высланы ў Іосіфа-Валакаламскі манастыр.Зрэшты, аніхто не мог спрарочыць тады і незайздросную долю самога Міхала Глінскага…
І вось цяпер ён, стары і нямоглы — перад налітым маладосцю, але таксама змораным ліхімі месяцамі стрыечным унукам і гасударом, царом і вялікім князем Іванам IV.
Ён шматкроць уяўляў сабе гэтую сустрэчу — ці не з самага Іванавага нараджэння. Вымалёўваў яе ў сваіх вязніцкіх мроях, першыя фразы размовы прыдумляў, на памяць завучваў — нават калі і веру ў тое спатканне на гэтым свеце страціў. І вось — здзейснілася…
Глінскі, высахлы ў порхаўку, сівы, як лунь, торапка агледзеў часовае царскае прыстанішча — невялікі пакой паляўнічага дамка, рашуча ступіў некалькі крокаў наперад (Іван сядзеў за сталом тварам да яго), перахрысціўся, гледзячы на іканастас у простым бярвенным куце, і пакланіўся яму. Ступіў бліжэй і пачаў з даўно прыгатаванага:
— Троице пресущественная и пребожественная и преблагая праве верующим в тя истинным хрестьяном, дателю премудрости, преневедомый и пресветлый крайний верх! Направи нас на истину Твою и настави нас на повеления Твоя, да возглаголем о людех Твоих по воле Твоей…
Іван здзівіўся і павялічыў вочы:
— Міхаіл Юр’евіч, гэта ты?
Госць усміхнуўся, пераступіў з нагі на нагу:
— Я, каму ж быць та… Б’ю чалом майму дабрадаўцу, — і злёгку нахіліў галаву.
— Сядай, перакусі з дарогі.
— Ды дзякуй, вялікі князь, не есца мне ўжо ў мае гады. Ды й адвык, прызнацца. Аказваецца, і хлеба з вадой чалавеку ўдосталь можа быць.
Іван нахмурыў высокі лоб, нагнаў на твар ранніх маршчынаў і прапёк Глінскага вуголлем-зрэнкамі:
— Крыўдуеш, значыць? Як на ваўка на цара глядзіш?!
Госць усміхнуўся, марудна адставіў услон і сеў насупраць Івана; з-пад старэча-дрыготкіх брывін спакойна глянулі блакітныя вочы:
— За што крыўдаваць? Я і на маці тваю, царства ёй нябеснае, аніколі кепскага не падумаў. Нават калі ў вязніцы пацукі мае пяткі грызлі. А цяпер вось радасць сэрца маё перапаўняе, радасць — шчыра кажу, — што Бог і воля твая дазволілі на схіле дзён маіх сына яе першароднага пабачыць…
— Крыўду маеш, нутром чую, — перабіў яго Іван.
— Не. Не і не! Пабажыцца нават магу.
— Не паверу!
— Твая воля, — Глінскі ўздыхнуў, зноў усміхнуўся і зірнуў у высокае авальнае акно над Іванам, памаўчаў і дадаў ужо нібыта й не сваім голасам: — Са свайго доўгага вопыту вынес я галоўную ісціну, якая, спадзяюся, і працягвае доўжыць дні мае: жыццё ёсць таямніца, а смерць — рэч звычайная. І крыўда — яе памагатая. Крыўда — агонь злосці.
Іван здзіўлена адхінуўся да спінкі. Глядзеў уважліва і маўчаў.
— Так, крыўда і злосць — памагатыя смерці, бо душу нашую, як вусені кветку, грызуць… І пераконваюць нас, што не ўсё ад Бога. А ад Усявышняга ўсё, акрамя крыўды й злосці. Таму няма іх у мяне і не было. Усё ад Бога. І валасінкі з нас не ўпадзе без Ягонай волі! Хто ведае: можа, калі б не мая вязніца — не гаварыць бы мне з табой, вялікі княжа?
Іван у адказ неўразумела выцягнуў шыю.
— Так! Можа, быць мне растаптанаму азлобленым натоўпам на прыступках Успенскага сабора, як і пляменніку майму Юрыю? Хто ведае, можа і на мяне б сведчыць пачалі, што пажар вадой варажэйскай з ім на Маскву навёў?