Сімъ побдиши

— А як у Маскву патрапіў?

— Князь Глінскі Міхаіл Юр’евіч, царства яму нябеснае, — жоўтавалосы дыякан зноў перахрысціўся, — з ліста ад свайго падуанскага сябра Касцільдзі дачуўся пра мяне, земляка, і ў Маскву запрасіў.

— Хм… — цар задумаўся. — Добрым чалавекам Глінскі быў. Бачыўся я з ім, пра Сабор агульны гаварылі, а два дні да яго не дажыў… — І перакінуўся на іншае: — Дык, кажаш, друкарству вучыўся. А навошта?

Суразмоўца пракаўтнуў даўкі камяк, і голас ягоны загучаў мацней:

— Веру, гасудар, што ў друкарскай кнізе вялікая сіла тоіцца. Сіла, якая зменіць да лепшага наш грэшны свет…

— Да лепшага?

— Так, бо зможа да многага люду паспалітага дайсці. І Хрыстовую навуку, і запаветы светлыя пашырыць.

— Думаеш, як і Глінскі з Максімам Грэкам, што тых кніг на землях маіх недастаткова?

— Слова Божага, гасудар, ніколі многа не бывае, — мякка, каб не разгневаць, адказаў дыякан Іаан.

— Мацей! — паклікаў цар свайго пасцельніка і ахоўніка. — Клікні да мяне Віскаватага! — а затым яшчэ раз уважліва зірнуў на дыякана і зноў спытаў:

— А там, перад наступам і падзеннем Казанскай сцяны — ты чаму якраз адпаведныя словы спяваў? Пра разбурэнне сценаў Іерыхонскіх?

— Ды само неяк узгадалася… Я, папраўдзе, і не памятаю ўжо, пра што спяваў… Нейкае гарачае ўзрушэнне было, а пра што…

У шацёр спешна ўвайшоў і нізка пакланіўся дзяк Іван Віскаваты, невысокі таўстун з нездаровай адышкай, пульхнымі вуснамі і глыбокімі вачыма. Ён узначальваў пасольскі загад, кіраваў царскім архівам і вёў летапіс.

— Раскажы нам, архіўнік, якімі кнігамі маё царства багатае?

Віскаваты здзіўлена скасіўся на дыякана і затараторыў:

— Рознымі, гасудар… Каля паўтысячы рукапісаў, з іх — сто адна кніга Бібліі, каля паўсотні багаслужбовых перашытых кніг, зборнікі настаўленняў айцоў царквы… Хронікі Малалы і Амартолы. Скрыпт Косма Індыкоплеста, вельмі старадаўні… Скрыпты Пчала і Ступенныя кнігі, гэта што Макарый з перапісцамі складае.

— І ўсё? — нібыта нешта не зразумеў цар.

— Так, гасудар… Большасць іх з ліберыі Троіца-Сергіевай лаўры. Крамлёўскія зборы, акрамя цудадзейнай кнігі Евангелля Святога Яна, знішчаныя пажарам… — Віскаваты ўважліва зіркнуў на цара, убачыў ягонае нездавальненне і паспяшыў апраўдацца: — Як гасудар ведае, мінулы Маскоўскі Сабор прызнаў неабходным заснаванне большай колькасці перапісчых школаў пры манастырах ды прапанаваў распачаць выпраўленне дапушчаных памылак і недакладнасцяў у старых кнігах…

— А што гэта там за ерэтыкі-даччане каля твайго пасольскага загаду масляцца? — цар заклаў рукі за спіну і ўсутыч наблізіўся да Віскаватага. Ад нечаканасці той пачаў кусаць вусны, пакуль, заікаючыся, не выціснуў:

— Злыя языкі, баюся… нядобрае гасудару плявузгаюць… — і адвёў вока на незнаёмага дыякана.

— Ну-ну! — цар заўважыў тое. — Не касіся! Ён наш цёзка і чалавек, па ўсім бачу, свой. Гавары пра даччанаў!

Бачачы такую гарэзную весялосць цара, Віскаваты ўздыхнуў з палёгкай:

— Кароль Хрысціян Трэці прыслаў гэта ў Маскву місіянера Ганса Богбіндэра… З граматай да Вашай вялікасці… Ну і з адпаведнымі грашовымі скарбамі… Перадаў некалькі кніг… Я прасіў разгледзець іх мітрапаліта і япіскапаў. Богбіндэр браўся надрукаваць і даставіць тысячу падобных кніг па-маскоўску, але… — Віскаваты пераступіў з нагі на нагу: — Але большасць япіскапаў не захацелі тых лютэранскіх кніг…

— Дык што… дацкі кароль Хрысціян — не сапраўдны хрысціянін?! — цар прайшоў да лёгкага паходнага стальца, сеў і моцна абшчаперыў падлакотнік. Адказаць на тое яму ніхто не намогся, і цар узняў сваю тонкую руку ды загадаў:

— Даручаю закласці ў Маскве ўласны друкарскі дом, каб свае кнігі мець, а не чужымі сыціцца! І сабраць належных друкароў, папернікаў ды літарных ліцейшчыкаў. А галавой дому быць дыякану Іа'aну Ф'eдаравічу, які той справе навучаны. — Цар адхінуўся на спінку стальца і прымружыў на агаломшанага госця вочы — ажно вострыя бровы сышліся над пераноссем. — Згодзен, дыякан?

Іа'aн Ф'eдаравіч стаў перад царом на адно калена, схіліў галаву і звонка вымавіў:

— Зраблю ўсё, вялікі гасудар, наколькі сілаў і розуму Гасподзь дасць!

— Што ж, пабачым! А цяпер адпачывайце…

Не паспеў па вяртанні ад цара Іван Віскаваты ўпісаць сваім разборлівым почыркам на летапісную старонку: «Сего убо Бога нашего, в Троице славимого, милостию и хотениемъ удръжахомъ скипетръ царствия, мы, великий государь, царь и великий князь Иван Васильевич, всея Руси самодержецъ, владимирский, московский, новгородский, иныхъ многихъ земель государь, а також царь казанский повелелъ устроити домъ отъ своея казны, идеже печатному делу строитися…», — як на стаянку прыскакаў маскоўскі ганец з радаснай навіной: царыца Анастасія разрадзілася сынам-спадкаемцам!

Царскі абоз затрымаўся ва Уладзіміры толькі на ноч — і спешна рушыў у Маскву. У горад уязджалі праз Фролаўскія вароты, каля якіх Івана Васільевіча сустракалі мітрапаліт Макарый, архіяпіскапы, япіскапы, архімандрыты, ігумены і старэйшае баярства.

Цар — хоць зусім яшчэ малады — выглядаў велічна і ўрачыста. Пад скупым перадзімнім сонцам зіхцелі пазалочаныя і срэбныя адзежы, дарагое каменне царскай парфіры, буйныя жамчужыны на залатым вянцы. І вочы — палкія вочы пераможцы…

Сорак дзён гудзелі па Маскве піры, якія дарэшты спустошылі царскую казну, надарваную трыма вайсковымі паходамі. А затым па слабодах, гарадах і весях загаласілі жанкі і дзеці: даведаліся, што ўжо ніколі не дачакаюцца сваіх мужоў і бацькоў. Амаль палова дваццацітысячнай дружыны склала свае косткі ў невядомай Казані. «Гэта-а ж не вораг-супаста-ат прыйшоў рэзаць радзіну нашую-ю… І што мой саколік забыў у чужой зямельцы-ы-ы?!» — поўніліся плачам галодныя галасы, і ўжо да крамлёўскіх сценаў пакаціліся хвалі народнага абурэння, і нярэдка загадным служылым даводзілася чуць аповеды пра цара-крывасмока.

Час і зімнія маразы атушылі непакору, але для гісторыі Іван Віскаваты ўсё ж мусіў пакінуць у летапісе наступны квяцісты запіс, які загадана было да Раства чытаць гласарам на ўсіх сходах і ў цэрквах: «Мнози худоумные человецы или, прямо рещи, безумныя и тщедушныя, негодоваху и роптаху на самодержца своего, яко самому ему землю свою губящу и паче злее ратныхъ, и не щадящу, и не брегущу людей своихъ. Онъ же, предобрый в самодержцехъ, не похвалы тленные себе взыскуя, да славенъ будетъ в родехъ мужествомъ, якоже и Македонский Александръ, до край земли дошедъ и смерти не убежа, или прежде его бывый Ликиний царь, до четырехъ градовъ дошедъ и столпове тамо постави и свое имя в писанияхъ. Сей же не о такой славе подвизашеся, но о своемъ царствии тружашеся, думающаго ради составления мирскаго, о благостоянии святыхъ церквей и устроении земскомъ, и о тишине всего православного християнства, да не паки бы поработитися поганыя казанцы…».

4

Тры дывізіі паветрана-дэсантных войскаў напрыканцы лета былі спешна перадыслацыраваныя да мяжы Горна-Касоўскай аўтаномнай вобласці. На ўзмацненне ім перакідваліся адна танкавая і дзве мотапяхотныя брыгады. Час «Ч» быў прызначаны на 4 гадзіны раніцы 1 верасня, а агульнае кіраўніцтва зводнай групоўкай узяў на сябе прэзідэнт, па Канстытуцыі — галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі краіны. Словам — правіцель, а нейкія недавяркі не хочуць прыняць гэтага… Нічога, ён прымусіць іх слухаць, і — не толькі за сталом!..