Сарока на шыбеніцы

“Добры выбар!” – сказаў ён, і мэтал на ягонай галаве зазьвінеў. Мы прайшлі туды, за фіранкі, дзе зьнікла нядаўна дзяўчына. Вераніка, не пакідаючы скрынкі, цудоўным чынам матэрыялізавалася на невысокай канапе. Я задуменна глядзеў на Вераніку: безь мяне яна засохла, безь мяне яна пачала нагадваць цацку. У яе нешта з грудзьмі. І са сьцёгнамі. І гэты твар, твар тапеліцы. Мая адсутнасьць дрэнна на яе дзейнічае.

Але ляжала яна перада мной, зусім як тады. Безуважна глядзела ўгару. Нерухомая Вераніка, якую пакаралі такім чынам за здраду. Ператварылі ў гумовае бервяно. “Добра, апошні раз,” – сказала яна мне пасьля ўсіх гэтых агідных прызнаньняў, і абыякава распранулася, рассунула ногі. Яна рабіла мне падарунак, настолькі прыніжальны, што мяне нудзіла, і тым ня менш яна, як тыя вулічныя зазывалы, ведала, што я не адмоўлюся, што палезу на яе, плачучы ад прыніжэньня й спакусы. А потым я пабачыў яе па тэлевізіі: яна сядзела на нейкім паседжаньні, побач з галоўнымі забойцамі, і думала, што працуе. Яна падымала свае рукі, каб паправіць прычоску, і я бачыў кроў на яе запясьцях. Яна, Вераніка, якую я так роспачна тапіў у падушцы, карміла цяпер таго зьвера, ад якога я бег – безаглядна, з жахам, па бітым шкле, падаючы й зноў падымаючыся. Яна сама пайшла да яго ў пячору. Яна стала Ўладай, я стаў беглым рабом. “Добры выбар,” – паўтарыў прадавец, я зірнуў на яго зь нянавісьцю ды выйшаў.

Гэтая вуліца не сканчалася, я дапіў усё, што было ў біклажцы, ды яшчэ ўзяў сабе піва ў туркаў, а яна ўсё цягнула мяне наперад, гэтая бясконцая вуліца, ненасытная, як чарга. Перад надпісам “Відэакабіны” я запаволіў крок, і тут жа з-за аксамітнай заслоны вызірнулі нечыя калені, і вострыя грудзі: чорная кужэльная бялізна, падазрона нябачныя твары. Я пайшоў далей. Струменіў нейкі тэатральны туман. Некалькі постацяў у кароткіх спадніцах – яны заўважылі мяне. Я спыніўся.

“Ненавіджу цябе, Вераніка”, – сказаў я на сваёй мове, і пачуў у адказ ветлівы, асьцярожны сьмех. Яна правяла мяне за руку ў вузкі, рамантычна асьветлены пад’езд. Яна ўсё рабіла сама, спачатку проста правёўшы далоняй па маім твары, бы сьляпая, – і Вераніка рабіла гэтаксама, той раз, першы. Яна разьдзелася – досыць хутка, каб не марнаваць час, але й не занадта шпарка: яна разьдзелася прафэсійна, вось гэтага Вераніка ня ўмела. Я сядзеў на канапе, і мяне не пакідала адчуваньне, што я знаходжуся ў чарзе, усяго толькі стаю ў доўгай чарзе, і мая чарга няўхільна падыходзіць. “Мяса лашчыла мяса, мяса стварала мяса...”, так пісаў калісьці бяскрыўдны, як матылёк, Севяранін, помсьцячы сваім жанчынам. Мы памяняліся, яе цела бялела ў паўзмроку. Відавочна, ёй здавалася, што ўсё адбываецца ненасамрэч, яна паводзіла сябе так знарок, так фальшыва. Але я працягнуў да яе рукі, і яе дыханьне адразу стала больш жывым.

***

Замест таго, каб змагацца за свой народ, каб ісьці паперадзе натоўпу зь якім-небудзь вялікім сьцягам, я сяджу й разглядваю гэтую брэйгелеўскую карціну. Кажуць, праца над ёй падрыхтавала Брэйгеля да стварэньня ягоных “Нідэрляндзкіх прымавак” (якія расейцы чамусьці называюць флямандзкімі).

Дасьледчыкі пішуць, што на тым знакамітым палатне, “Нідэрляндзкія прымаўкі”, зьмясьціліся, увасобленыя ў фарбах, ажно сто дзевятнаццаць народных прымавак брэйгелеўскіх часоў. Палатно запоўненае людзьмі, як плошча падчас маніфэстацыі. Але насельнікі карціны выглядаюць больш жывымі, я адчуваю да іх усё большую сымпатыю. Відавочна, я адзін зь іх. Яны грэюцца ў полымі пажару, стрыгуць сьвіньняў, робяць дах з бліноў, спавядаюцца чорту... Гэтаксама, як і сароку, абсурд таго, што тут адбываецца, цяжка адразу разгледзець.

Па шчырасьці, я так і не пабачыў там абсурду. На гэтай карціне ў мяне ёсьць свой улюбёнец. Той чалавек у зялёным плашчы, які ўладкаваўся на даху й пускае стрэлы ў неба. Калі б мне прапанавалі стаць кімсьці зь іх, я б абраў гэтага стралка. Магчыма, таму што ён на даху і на яго амаль ніхто не глядзіць. Цяжка сабе ўявіць, каб нехта тут задраў уверх галаву. Надта важнымі яны занятыя справамі. Толькі тыя, хто, падобна стралку, сядзіць на вышыні, маглі б кінуць на яго погляд, але і яны ўсе ў клопатах.

Калі для дасьледчыка занятак гэтага сымпатычнага стралка – дурасьць, то што для дасьледчыка ў такім выпадку наогул мастацтва?

Аднак цяпер я разглядваю просьценькія “Дванаццаць прымавак” Брэйгеля, напісаныя задоўга да гэтага гімну бескарысным, але эстэтычна цікавым заняткам. Ілюстрацыі да прымавак разьмешчаныя тут такім самым чынам, як зьяднаныя ў адзін невялікі блёк паштовыя маркі. Але замест таго, каб выбраць дванаццаць сяброў, якім я мог бы даслаць паштоўкі з такімі маркамі, я задумваюся над тым, якім жа ўсё-ткі прымаўкам адпавядаюць малюнкі.

Хто зь іх – я? Або, хутчэй, ці ёсьць сярод іх хаця б адзін, зь якім я ня мог бы сябе атаясаміць? Ці бяру я з чужога верацяна, ці вывешваю на вецер свой плашч, ці нашу ў адной руцэ агонь, а ў другой ваду? Седзячы паміж двух крэслаў, прывязваю кату званок? Кідаю маргарыткі сьвіньням? Цалую замок? Засыпаю яміну пасьля таго, як туды правалілася цяля? Што я раблю тут? Ня ведаю, ня ведаю. Але вось жа мой партрэт, вось ён. Унізе, крайні справа. Чалавек, які мочыцца на месяц. Пакуль для мяне ўсё спрыяльна, але... Ніколі ў мяне не атрымліваецца дасягнуць мэты. Я адвярнуўся й мачуся на месяц.

11.

Вераніцы халодна. Усе мы прагнем валодаць нечым, і калі разумеем нарэшце мізэрнасьць таго, чым можам валодаць насамрэч, мы толькі мацней абдымаем тое, што сапраўды належыць нам: нашае цела. Вось і Вераніка цяпер, седзячы ў сваім кабінэце, які раптам стаў золкі, быццам галоўны гарадзкі праспэкт увосень, шчыльней загортваецца ў сябе саму. Яна абдымае сябе за плечы, потым яе рукі бяруць Вераніку пад рэбры, Вераніка дрыжыць, яе калені дробна падскокваюць, – добра, што гэтага ніхто ня бачыць, што ўсё, пра што мы тут так доўга распавядаем, адбываецца нібы пад сталом, як дрыготка гэтых каленяў, пакрытых гусінай скурай і цёмнай плеўкай панчохаў. Нават калі гэты кабінэт мае вочы, ён не пабачыць таго, як халодна раптам стала Вераніцы. Бледнасьць яе шчокаў заўважаюць толькі тыя, хто ведае Вераніку блізка. Ці шмат такіх асобаў? – Не, зусім няшмат. Бліжэй за ўсё яе ведаў я, я быў яе маці й бацькам, я быў яе шкарлупінай, але я далёка. Я, лепш сказаць, нідзе. Бо гэты вакзал, зь якога неўзабаве адправіцца мой цягнік дадому, – хіба мае ён нейкае вызначанае месца. Я ўжо ня ў гэтай краіне, я яшчэ ня ў той. Я – грамадзянін вакзалу. Вераніка такіх ня любіць. Такія істоты – бы тыя павукі, яны неўпрыкмет заўжды ўцякаюць з задушлівага слоіка ідэнтыфікацыі. Незразумелыя, таму – чужыя, таму – ворагі. Яны рэдка выходзяць на сьвятло ягадных палянаў. Вераніка забівае такіх. Вераніка ставіць на такіх таўро й потым зьдзіўляецца, адкуль на яе руках сінякі.

Яе рукі. Пальцы на гэтых руках. Калі хочаш ацаніць сябе бесстаронна, дай гэта зрабіць тваім пальцам. Да чаго яны дакраналіся за тваё жыцьцё? Што абхоплівалі, падпарадкоўваючыся табе, на чым ты пакідаў свой знак, адбіткі сваіх папілярных ліній?.. Пра гэта варта пісаць. Гэта распавядзе пра цябе больш, чым ты думаў. Пальцы Веранікі. Яны яшчэ такія маладыя, на іх яшчэ няма ні сьледу будучай старасьці. Ружовыя, гладкія пальцы, кіпцюры на якіх ламаюцца, калі займацца цяжкай фізычнай працай. Пальцы, створаныя для ірацыянальных заняткаў. У іх больш эстэтыкі, чым практычнай карысьці. Калісьці яны былі малюпасенькімі, і пазногці на іх немагчыма было ні з чым параўнаць. Гэтыя пальчыкі абхоплівалі вялікі, валасаты палец бацькі, у які ўеўся бруд выжываньня. Гэтыя пальцы трымалі сланоў за хобат. Аловак. Руку маці па дарозе ў гастраном. Растоплівалі сваёй гарачынёй лёд зімовай цукеркі. Лапатка, лыжка, асадка. Утаймаваньне нявыхаваных гузікаў. Лялькі. Парэнчы. Сьнег. Гэтыя пальцы гладзілі мягкіх сысуноў. Трушчылі інсэктаў. Папера кніг, папера дакумэнтаў. Пас школьнага заплечніка. Грошы. Гэтыя пальцы траплялі ў дзьверы, у гэтыя пальцы імкнула душа, калі цемра пералівалася праз край. Гэтыя пальцы націскалі кнопкі. Гэтыя пальцы дасьледвалі сябе з такой упартасьцю, якая дадзеная толькі памылкова створаным істотам. Здаралася, гэтыя пальцы нават думалі. Гэтыя пальцы лашчылі, і трымалі нажніцы, і складваліся ў кулак. І ніколі не стамляліся радавацца новым дотыкам.

“Mne strashno”, – напісала яна на гэтай сьмешнай сваёй лацінцы, якой у яе краіне бракуе, як калісьці бракавала ежы. Але я тут прычым?

Зьнішчыць гэтую ўладу, дзеля сябе, дзеля тых, хто прыйдзе за намі, нават дзеля такой сумнеўнай справы, як будучыня. Зьнішчыць гэтае абсалютнае зло, якое не сустрэла супраціву ў гэтай краіне й таму асела менавіта тут, каб заразіць усё навокал, усё спрэс, ад дзіцячых садкоў да чыноўных кабінэтаў. Ня слухаць іхных просьбаў аб літасьці, пакараць усіх, праліць кроў злачынцаў. Так, з гэтым я згодны. Абагульнены вораг заслугоўвае сьляпой нянавісьці. Назваць усіх пайменна й пакараць іх, лавіць іх паўсюдна, цягнуць за хвасты з іхных нораў, ці то будуць норы законаў, норы эміграцыі, або норы іхных раптам саслабелых здароўяў. Я гатовы ўзяць у гэтым удзел. Зьнішчыць іх, забіць, спапяліць. Але не чапайце толькі Вераніку, яна была маленькай дзяўчынкай, у яе ўнутры цёплая кроў, яна езьдзіла на санках зь лясных узгоркаў і плакала, калі ёй было страшна.

Хіба гэта ня робіць яе недатыкальнай? Непадуладнай нашым судам?

Яна была калісьці дзяўчынкай. Род робіць людзей адушаўлёнымі, нас забіваюць у той момант, калі мы для забойцаў: ня “ён” ці “яна”, – проста “яно”. Калі ў нас больш ня бачаць нас, а бачаць толькі зло, накіраванае супраць пэўных ахвяраў. Пэрсаніфікуй такое зло, і ўзброеная рука апусьціцца. А я, бы тоўстая кніга, залезу пакуль на верхнюю паліцу купэ.

***

У гэтым будынку некалі заўсёды спыняліся прадстаўнікі шатляндзкае каралеўскае сям’і, калі наведвалі Лёндан. Менавіта сюды, у Скотлэнд-Ярд, зьвярнуўся ў чэрвені 1910 году чалавек, што зваўся Нэш. Ён папрасіў паліцыю даведацца пра лёс сваёй знаёмай, сьпявачкі Коры Крыпэн. “Ніхто ня бачыў яе ўжо амаль паўгода”, – сказаў ён спакойна, але ж было відаць, што Кора для яго значыць больш, чым проста голас у кабарэ й туфлік, які выглядвае з-пад сукенкі. – “Муж казаў, яна зьехала ў Лос-Анджэлес лячыцца, цяпер ён кажа, яна памерла там ад запаленьня лёгкіх”. Нічога асаблівага паліцэйскія ў гэтым не заўважылі. “Нашыя агульныя знаёмыя, Мартынэлі, былі ў Крыпэнаў у гасьцёх 1 лютага. Засядзеліся да другой ночы... Больш Кору ніхто ня бачыў”, – працягваў налягаць містэр Нэш, бачачы, што ягоны аповед не выклікае асаблівай цікавасьці. “І яшчэ сакратарка Крыпэна, міс Лі Ніў... Цяпер яна разгульвае зь ім па балях, і носіць упрыгожаньні Коры. Я нічога не сьцьвярджаю, ці мала што адбываецца на сьвеце, але... Я быў у містэра Крыпэна нядаўна. Ён даў мне зразумець, каб больш я не задаваў яму гэтых даволі-ткі непрыемных, як мне падалося, для яго пытаньняў”.

– І яшчэ, – сказаў Нэш ужо ў дзьвярох, калі яму паабяцалі разабрацца. – У тэатр, дзе служыла Кора, прыйшлі некалькі лістоў ад яе. Усё супадае, яна піша, што хварэе, але просіць не хвалявацца, паведамляе, што затрымаецца надоўга. Аднак жа гэта не яе почырк... Я ведаю, як піша Кора – размашыста, нэрвова, літары ў яе фігурныя, бы скачуць на канях... Я спадзяюся, што прыходзіў да вас не дарэмна, спадарства.

Праз два дні інспэктар Д’ю наведаў дом на Хілдроп-Крэсчэнт, дзе й пражываў містэр Хоўлі Крыпэн, дантыст. Гаспадара не было, дзьверы інспэктару адчыніла міс Лі Ніў. “Містэр Крыпэн працуе, у яго практыка на Оксфард-Стрыт”, – сказала яна, усьміхнуўшыся: твар сымпатычны, але ж нічога асаблівага, адзначыў Д’ю, такіх дзяўчат у Лёндане як сабакаў. Не сьпяшаючыся, Д’ю выправіўся да доктара. Той якраз быў заняты выдаленьнем зубоў. Містэр Крыпэн зрабіў на візытанта найлепшае ўражаньне: не прыгажун, круглы твар, пукатыя вочы, доўгія вусы, акуляры, але прыемны голас, выдатныя манэры. “Я вымушаны сказаць вам, што хлусіў сябрам Коры,” – сказаў ён, выціраючы рукі. “Так, хлусіў, і паверце, мне цяжка ў гэтым прызнавацца. Рэч у тым, што Кора жывая. Яна...”. Містэр Крыпэн тужліва зірнуў на зачыненыя дзьверы. “Яна ўцякла ад мяне з адным амэрыканцам. Як я зірну цяпер людзям у вочы? Вы не ўяўляеце, інспэктар, што гэта была за жанчына... Анёл і д’ябал у адным чалавеку. Яна зусім замучыла мяне сваімі здрадамі, а я кахаў яе, так, я сапраўды кахаў яе. Дайшло да таго, што я абслугоўваў яе сяброў, якія штодня сядзелі ў нас, як дома, абслугоўваў нібы афіцыянт, нібы іхны даўжнік. Яны маглі прыйсьці да нас у любы час дня, Кора заўсёды рада была іх бачыць, яна любіла іх, а мне плаціла пагардай. Мне, які столькі для яе зрабіў... Выцягнуў зь беднасьці, прапанаваў усё, што меў, прывёз у Лёндан – ёй здавалася, яна тут хутчэй зробіць кар’еру. У яе быў невялікі голас, але ж з анагажэмэнтам яна мела праблемы. Коры, аднак, здавалася, што варта мне больш пра яе клапаціцца, і ўсё пойдзе інакш. Я аплочваў для яе ўрокі сьпеваў, я рабіў усё, што мог, я працаваў як вол удзень, каб увечары забаўляць яе сяброў і каханкаў, а ўначы грукацца ў пагардліва замкнутыя дзьверы яе пакою. І вось яна ўцякла, і паверце, інспэктар, гэта для мяне палёгка. Міс Лі Ніў робіць усё, каб вярнуць мяне да жыцьця, але ж, містэр Д’ю, Кору яна не заменіць. Што гэта была за жанчына...”.