Сцюдзёны вырай

«І абставіны склаліся так, што эмігранцкая літаратура, правапераемніца вялікай рускай традыцыі, сканала ад старасці, потым пайшоў і Саюз, але ў расейскай прозе, якая павінна была выракчыся пралетарскасці, узняцца над дзікунствамі моўных ды сюжэтных спрашчэнняў, пачала развівацца тая літаратура, якая нарадзілася з 1917 года. І, пакуль у публічнай прасторы паступова адбываўся чэкісцкі рэванш, у прасторы культурнай варочалі паслядоўнікі Марыеташагінян ды Ільфапятровых. Вампіры паўсталі як непазбежны выток адданасці справе трупажэраў, а цыцкі былі абумоўленыя жаданнем зарабіць адразу ўсе грошы на зямлі, уласцівыя расейскаму капіталізму на існай ступені ягонага развіцця. І што ў гэтых умовах менавіта ён, Іван Пільняк, з’яўляецца апошняй надзеяй вялікай рускай літаратуры. Бо паходзіць звонку, з-за мяжы, хай сабе тая мяжа даволі празрыстая ды аддзяляе Расею ад яе сяброўкі Беларусі. Па-другое, ён маскоўскіх Літынстытутаў, у якіх таленавітым дылетантам робяць прычоску мазгоў, адаптуючы да рэаліяў постсавецкай савецкасці, не сканчаў, быў узгадаваны на эмігранцкай прозе, а таму з’яўляецца натуральным спадкаемцам Газданава, Набокава і г.д.

У якасці заяўкі на ўласны новы стан і месца ў прозе, ён прэзентаваў новую аповесць, напісаную „той самай“ рускай мовай, якая не імкнулася да спрашчэнняў, сказы ў якой складаліся з вялікай колькасці словаў, а героі былі трохі больш складанымі, чым тыя „буллённыя кубікі“ з вуснаў, чэлесаў ды похваў, якія панавалі, гатовыя да хуткага сюжэтнага выкарыстання ў Маскве. Ягоны новы твор абапіраўся на трэцюю і апошнюю класічную тэму беларускай літаратуры —„вялікую ацечэственую вайну“. Дзяды Пільняка ўхвалялі подзвіг народа, які будзе жыць у вяках. Бацькі — казалі пра тое, што ўсё было не бясспрэчна, старшыя браты ўжо даволі смела выкрывалі злачынствы партызанаў ды малявалі кранальныя сцэнкі кахання нямецкіх гансаў ды беларускіх палін. Янка вырашыў пайсці далей і ўзняцца над сітуацыяй, якая апранае людзей на нашай зямлі ва ўсё новыя ды новыя маскі. Ён падаў гісторыю беларуса, Васіля Аладава, які пабываў у Арміі Краёвай, змагаўся за незалежнасць Польшчы, потым уладкаваўся ў партызанскі атрад, у рэшце рэшт, пасля таго, як атрад пажэр усіх свінак у навакольных вёсках ды „расфарміраваўся“, герой скончыў у паліцаях. З тым, каб павесіцца, бо апынулася, што перамагаць у вайне пачалі менавіта тыя, каго ён лавіў ды здаваў у Гестапа апошнія месяцы свайго не надта гаротнага, аднак і не вельмі ладнага жыцця. Дарэчы, у малюнку гэтай гістарычнай іроніі, здольнасці лёсу заўсёды рабіць найгоршым з магчымых той выбар, які робяць беларусы, бачыцца наймацнейшая адметнасць твору».

Я чытала тую кніжку і памятаю, што вынікам кожнай з гэтага шэрагу «рэінкарнацыяў» героя была змена светаўспрымання. Нібы ў калейдаскопе трансфармавалася разуменне ім савецкай улады, Гітлера, прыгнёта, нацыянальнасці, нават кахання. Польская красуня Марыся, з якой ён пёрся на сенавалах, змянілася рускамоўнай Алёнкай, якая марыла пра мір ва ўсім свеце, размаўляла мовай чырвонаармейскіх статутаў, падстаўлялася ззаду ды дапамагала жаночай пяшчотай адразу чатыром мужыкам іх узброенага фармавання. У рэшце рэшт, апрануўшы форму паліцая, Аладаў сустрэў напырсканую хранцузскай дзікалонай Грэтхен, якую ўспадкаваў пасля таго, як з мястэчка з’ехаў штаб нямецкай арміі. Яна ведала шмат пяшчотных нямецкіх словаў і дапамагала Аладаву адчуць сябе на прасцінах сапраўдным арыйцам.

Дадам, што я не вялікі мастак у разуменні тэкстаў, аднак гэтая аповесць, якую Пільняк назваў «Тры жыцці Васіля Аладава», адзінае вартае чытання з ягоных карэбак. Як заўсёды ў такіх выпадках, аповесць поспеха не мела зусім і засталася з сотняй праглядаў на сайціку «прозабай». «Срут» дадае, што «выдаваў Янка яе ўжо за ўласны кошт, і гэта было першай прыкметай ягонага больш шчыльнага набліжэння да рэаліяў беларускай літаратуры». Запыленую кніжэнцыю, якая зжаўцела ад уласнай незапатрабаванасці, можна знайсці ў некалькіх дзяржаўных крамах, у якія яна, пішуць, вярнулася пасля таго, як Пільняк так удала прадаў мяне за кватэру.

Чытаем далей: «Праз яшчэ два гады Іван зразумеў, што месца на белым свеце для яго больш няма. Расея трыумфальнага вяртання спадкаемцы дарэвалюцыйнай традыцыі не заўважыла, бо колькасць аўтараў, якія могуць пісаць не пра вампіраў, абмежаваная там ёмістасцю рынка (4 новыя чалавекі ў год па квоце: двух называе Захар Прылепін, аднаго Дзмітрый Быкаў, аднаго Уладзімір Сарокін: Святаслаў Гельцэрмахер пасля новай кніжкі „Ходорок“ быў прыбраны з федэральных каналаў і страціў магчымасць абвяшчаць таго ці іншага аффтара пісьменнікам)».

Далейшае, відаць, напісана чалавекам, які дрэнна ставіцца не толькі да Пільняка, але і да беларускамоўнай літаратуры. Не выключана аднак, што і тут пакорпаўся сам Іванік, які вельмі добра змяняе рогі на крылы і наадварот:

«І тады Іван Пільняк здзейсніў самагубства. Замест яго нарадзіўся Янка, Ян Пільняк, ваяр беларускай мовы, апошняя надзея нацыянальнай літаратуры. Нарадзіўся ён не празаікам: у строгай адпаведнасці з традыцыяй, у якой чалавек адбываецца як беларускамоўны пісьменнік яшчэ да таго, як добра авалодае мовай, наш герой склаў кніжачку вершаў. Вершаў — таму, што напісаць нешта, даўжэйшае за вершаваны радок, Пільняк не мог: не хапала мовы. Таму ён накляпаў васьмірадкоўяў на вострую сацыяльную праблематыку, у якіх зноўку натужна гумарыў. Каб атрымалася меней штучна, сыпануў жменю дзявочай лірыкі, у якой „любоў“ у лепшым выпадку рыфмавалася з „маркоў“, а ў горшым — ні з чым не рыфмавалася, бо карэктар выкрасліў русізм ды замяніў яго беларускім словам з іншым канчаткам, дарэчы, менавіта так у нашую мову масава прыйшлі верлібры, у якіх спрабуе сябе большасць неафітыкаў („каханне“ і „маркоў“ — рыфма больш высакародная, бо ўтрымлівае прывід скасаванай лексічнай неадпаведнасці беларускаму вакабуляру).

Першая танюткая кніжачка Янкі была названая ў строгай адпаведнасці з традыцыяй, якая пануе у белліце: павінна быць два словы, адно з якіх зразумелае без слоўніка шырокаму колу чытачоў ды самому аўтару, другое знойдзена „паэтам“ у кніжках і сімвалізуе дасканалае валоданне моўнай матэрыяй. Назва была такая: „Смарагдавы далягляд“. Дарэчы, трохі больш пульхная кніжачка Пільняка называлася „Аксамітныя поплавы“, і тут ужо была прэтэнзія на эксклюзіўнасць, бо абодва словы вымагалі ад такіх знаўцаў мовы, як Пільняк, зазірання ў слоўнік».

Спынюся ды адзначу, што толькі па гэтых двух выдрыстах моўнай фантазіі Пільняка, па «Смарагдавым даляглядзе» ды «Аксамітным поплаве» — толькі па іх можна было пазнаць і зразумець рэальнага аўтара «Сцюдзёнага вырая», у якім «смарагдавасці» ды «поплаваў» занадта шмат. Каб толькі я занялася вывучэннем біяграфіі паскудніка трохі раней! Каб толькі я ведала, як шмат карысці можа прынесці цікаўнасць да літаратуры!

Я памятаю адзіную ў жыцці жывую сустрэчу з засранцам. Калі Янка Пільняк толькі-толькі ўсхваляваўся беларускай мовай, нехта зацягнуў мяне на паэтычныя чытанні. На сцэне стаяў доўгі сухі Пільняк і старанна чытаў са «Смарагдавага далягляду», памыляючыся ў націсках не радзей, чым два разы на радок. Асноўнае ўражанне, якое ён у мяне пакінуў, было супрацьлеглым. Як быццам у чалавека ёсць добрыя галасавыя звязкі, але ж напружвае ён іх не ў тым месцы ды не так, каб выдаваць прыемныя гукі. Уявіце сабе мужчыну з мяккім прывабным барытонам, які наўмысна гвалціць сябе, сваё горла, каб гаварыць віскатліва. Віскатлівасць, штучнасць засталася асноўнай адметнасцю ў маім разуменні Пільняка. Ёсць такое слоўца — чэрававяшчальнік, якое пазначае чалавека, які кажа не ротам, а іншымі, не прызначанымі для маўлення часткамі. Напрыклад, дупай. І вось менавіта дупай Янка заўсёды і гаварыў са сваім чытачом. Ён ёй, дарэчы, і думаў.

Чытаем далей: «Хутка пасля выхаду „Аксамітных поплаваў“, часопіс „Ахрэм“ узяў з новым беларукім пісьменнікам вялікае інтэрв’ю, у якім у прыватнасці высвятляў, што канкрэтна Іван меў на ўвазе, калі казаў „Русскому журналу“, што „белорусский „язык“ с его „гуканнями“ и фрикативными согласными прекрасно подходит исключительно для одного занятия — выпаса стада крупного рогатого скота. „Гэй“, „куды пошла“, „жывела“, „скацина“, „жыта“ — вы чувствуете, как тут сама мелодика произношения вписывается в социальную ситуацию, к которой большинство белорусов привязаны генетически, многими поколениями предков. Далекий лай собаки, журчание реки, безмятежные облака над головой — вот что чувствуется в этом диалекте. Но никак не шепот дождя по стеклу, аккомпанирующий ожиданию белого платья, уже мнящегося в тумане оголённого беспощадной осенью парка. Когда я слышу призывы писать по-белорусски прозу и тем более поэзию, я чую запах свежего навоза на клевере“. Янка даволі вынаходліва патлумачыў гэтыя свае колішнія словы пра мову выключна спробай адзначэння яе „пастаральнай пявучасці“. А ў якасці індульгенцыі за заганы мінулага выдаў доўгую сентэнцыю пра тое, што руская мова з’яўляецца „атрутай у роце“ беларусаў, якую трэба выплюнуць і ні ў якім разе не праглынаць».

Дадам ад сябе, што пасля гэтага інтэрв’ю ён быў першы раз люта адпізджаны — хутчэй за ўсё тымі прыхільнікамі ўласнага таленту, якім Іван Пільняк падабаўся больш за Янку Пільняка. Піздзілі яго потым яшчэ шмат разоў, і ён заўсёды метафарычна, калярова з прыкладамі і стылістычнымі тропамі гэта апісваў журналістам.

Аднак сканцэнтруемся ды скончым цытаванне «Срут. бай»: «Ператварыўшыся ў „беларускамоўнага“ літаратара, Пільняк працягваў пісаць тымі ж доўгімі сказамі, якія „атрымаў у спадчыну“ ад вялікай рускай літаратуры. Ягоны моўны партрэт змяніўся не прынцыпова — выгадаваць у сабе гурмана, які адчувае смак таго ці іншага незвычайнага, як салёны смаржок, беларускага слова ён не здолеў, бракавала пачуцця ўнутранай дасканаласці». Дарэчы, заўважце, людцы: апісваючы паход Вілаў у свет беларушчыны, Пільняк апісваў самога сябе. Пры гэтым выглядае, што авалоданне мовай давалася яму больш складана, чым Вілаў, бо Вілаў у «выраі» не меў той фундаментальнай заганы, якая вызначае ўсе рысы характару Пільняка, а менавіта — ляноты. Дагэтуль Пільняка называюць самай «маскальскай» істотай свету беларускай прозы, бо па колькасці русізмаў усё, што выходзіць з-пад ягоных пальчыкаў, можа супернічаць адно што з беларускім перакладам «Правілаў карыстання метрапалітэнам» у вагонах менскай падземкі.

Вядома ж, Пільняк першапачаткова — рускамоўны, рускафільскі празаік мог стварыць адно рускацэнтрычнага героя, такога, як няісны «Вілаў», што працуе на «русские спецслужбы». Вілаў, які быў выгадаваны на піянерскіх зарніцах, еў печаную бульбу ў піянерскіх летніках ды чытаў рунет. Вядома ж, Пільняк трыюмфальна «выкрыў» Вілаў, абвінаваціўшы ў наяўнасці ў ягонай мове тых рускіх шаблонаў, якія здолеў заўважыць уласнавоч (іх там значна болей). Але ж нагадаю прынцып: той, хто грамчэй за ўсіх абвінавачвае іншага ў супрацы з расейскімі спецслужбамі, сам працуе на спецслужбы беларускія. Так было заўсёды. І як толькі Пільняк пачаў ляпіць у «Спробе апраўдання», што Вілаў супрацоўнічае з Лубянкай, трэба было з разуменнем пляскаць у далоні: яшчэ адзін агенцік адшукаўся.