Злая зорка

— Дзесяць кіламетраў для радыяцыі…

— Дзякуй. Вы прасвяцілі мяне, — уедліва i абразліва перапыніў Лявонцій Мікалаевіч i ашаламіў нечаканым пытаннем: — Вы доктарскую абаранілі?

— Не яшчэ.

— Старайцеся. Пакуль займаеце кабінет у гэтым доме, лягчэй будзе абараняцца.

Што ён мог адказаць на такое, мякка кажучы, хамства? Пракаўтнуць жабу… Але яна стаяла ў горле i ў грудзях — грудная жаба. Трэба валідол. Аднак паспрабуй тут, перад ім, пакласці таблетку ў рот — заўтра ж цябе «камісуюць». Каму трэба хворыя работнікі ў такой установе ў такі адказны час! Ідзе перабудова!

Магчыма, угледзеў Лявон, як счарнеў падначалены, бо сказаў лагодна:

— Давайце вашу дакладную.

— Яна не мая. Але я гатовы падпісаць яе.

— Хвалю за салідарнасць. Вы дастойны вучань. Мартынюк ваш навуковы кіраўнік? Я правільна інфармаваны?

Лявонцій Мікалаевіч меў яшчэ адну якасць, якую ў аднаго чалавека можна назваць выдатнай, у другога небяспечнай. Ён усё помніў аб людзях: хто калі ўзняўся, узнагародзіўся, хто дзе спатыкнуўся, у каго што запісана ва ўліковай картцы; ён, напрыклад, не ведаў жонак супрацоўнікаў у твар, але помніў ix імёны, імёны па бацьку i здзіўляў шмат каго, перадаючы прывітанні; яго мала цікавілі ўдачы, поспехі ix дзяцей, але калі хто з сыноў работнікаў вышэйшага эшалона насваволіў — напіўся, развёўся, ён пра гэта невядома праз якія каналы хутка ўзнаваў i доўга помніў.

— Інфармацыя ў вас выдатная.

Лявонцій Мікалаевіч пільна паглядзеў на падначаленага: сур’ёзна ён ці з падколкай?

Дакладную Лявонцій пагартаў — шэсць старонак на машынцы, i паклаў убок на стус іншых папер.

— Мартынюк просіць неадкладна прыняць яго. Чакае ў маім кабінеце.

— Неадкладна?

— Я прашу вас прачытаць дакладную зараз жа.

— Ну, калі вы просіце… Хіба магў адмовіць вам?.. — гумар у яго нярэдка здзеклівы. Аднак пачаў чытаць.

Праз дзве-тры мінуты Іван Міхайлавіч угледзеў, як выцягнуўся твар у кіраўніка, на лбе — ніколі такога не бачыў — пачалі з’яўляцца адна за адной маршчыны: прачытаны абзац — маршчынка, абзац — маршчынка. Лысіна бялела, а шыя пад вушамі бурэла, быццам кроў у артэрыях i венах запякалася, Івану Міхайлавічу ажно страшнавата стала — ведаў, што Лявонцій гіпертонік. Сапраўды спалохала, калі ён, не адрываючыся ад паперы, пачаў слепа мацаць рукой стол. Намацаў фламастэры, перабраў ix пальцам! не гледзячы, выбраў чырвоны i размашыста паставіў на полі старонкі вялікі клічнік. Адгарнуў ліст назад i меншы клічнік напісаў на папярэдняй старонцы. Адарваўся ад тэкста, зняў акуляры, паглядзеў на загадчыка чырвонымі вачамі, быццам прачытаў не чатыры старонкі, а добрую сотню. Спытаў:

— У яго зігзагаў не было?

— Якіх зігзагаў?

— А вось гэтых, — красамоўна пакруціў пальцам каля скроні i ляпнуў далонямі па паперы, загрымеў: — Дык гэта ж чысцейшая шызафрэнія! Вы чыталі?

— Чытаў.

— I спакойна седзіце? Без абурэння? Гатовыя падтакаваць вашаму свяцілу? Ды вы прачытайце, што ён прапаноўвае! Эвакуацыю са стокіламетровай зоны! Закрывай, значыцца, Мазыр, Хойнікі, Рэчыцу, а можа, i Гомель. Колькі там па прамой? Абсурд! Вы ўяўляеце, што гэта такое? I вы мне яшчэ даказваеце, што гэта здаровы чалавек, аўтарытэтны вучоны!.. Згаджуся з адным, што ўсе яны з заскокам, вучоныя вашы. На вас пакуль што не распаўсюджваю… Вы думаеце, нармальны чалавек пачаў бы расшчапляць атам, выпускаць такога джына?..

Падняўся, выйшаў з-за стала, прайшоўся па кабінеце i ўжо, бадай, спакойна, даверліва, што было неўласціва гэтаму чалавеку, які ў кожным з падначаленых бачыў свайго нядобразычліўца, сказаў незвычайную тыраду — філасофскі праклён навуцы.

Іван Міхайлавіч здзівіўся. Тут — i ў малой зале за сцяной, i ў вялікай унізе — ён чуў ад гэтага чалавека крытыку асобных вучоных, але вельмі высокую ацэнку ўсёй навуцы, гарачыя заклікі ўкараняць дасягненні навукова-тэхнічнага прагрэсу i бязлітасны разнос тых, хто не рабіў гэтага. I раптам — анафема навуцы! Дзівак. Моцна ж зачапіла яго за жывое. Што? Сама аварыя? Ці Мартынюкова «трызненне»?

Аднак «філасофія» ўтаймавала яго. Сцёрліся пісягі на лбе, паружавела шыя. Вочы, якія ў час тырады былі ў касмічнай далечы, вярнуліся ў кабінет, скіраваліся на субяседніка.

Іван Міхайлавіч узбадзёрыўся. Пры ўсім пры тым гэты чалавек умеў часам прымаць нечакана для ўсіх смелыя рашэнні. Можа, i зараз вось такім пакручастым шляхам ідзе да такога рашэння?

Лявонцій Мікалаевіч спыніўся каля дзвярэй у пакой для адпачынку i напалеонаўскім жэстам паказаў рукой на тэлефонны столік, дзе вакол вялікага селектарнага апарата з мноствам кнопак стаяла штук пяць дыскавых рознага колеру.

— Гэта што?

— Апараты, — незразумела паціснуў плячамі Іван Міхайлавіч.

— Яны — што? Маўчаць! А каб хоць пятая частка было праўды ў тым, што напісаў ваш Мартынюк… Васіль Данілавіч, так? Каб было так страшна, як яму, запэўніваю вас — тэлефоны трашчалі б на ўвесь гэты будынак. Яны абарвалі б вушы… аглушылі б не толькi мяне, але i вас, кіраўніка навукі. А яны маўчаць. Быў мне званок з Масквы… з самага верху. Быў з Гомеля — даклад аб сітуацыі. Людзі спакойна працуюць. Ніхто не панікуе. Званіў я ў Кіеў. Урад Украіны прыняў усе меры… Акадэміку нашаму чамусьці здаецца, што усе спяць. Растлумачце яму, што HixTо не спіць… Палітбюро засядала… Аварыя… так мне далажылі… можна лічыць, ліквідавана. Радыяцыя? Пакуль што невядома, якая яна. Аднак падняты ўжо вайсковыя часці… хімічныя… для правядзення дэзактывацыі. Вы лепш за мяне павінны ведаць, як гэта робіцца.

— На жаль, не ведаю.

— Вось вам ваша навука!

— Што адказаць Мартынюку? Чалавек чакае.

Лявонцій Мікалаевіч вярнуўся ў сваё крэсла, толькі адтуль, з трыбуны, ён мог прымаць рашэнне. Пагартаў дакладную, на момант паглыбіўся ў адну старонку i нагіісаў на по л i не пытальнік, нейкі адмысловы знак накшталт параграфа.

— Я прыму яго. Вашага брата нельга не прыняць.

Іван Міхайлавіч вярнуўся ў свой кабінет з вінаватым выглядам. Адвёў вочы ад пільнага чакальнага позірку свайго навуковага кіраўніка.

— Не прыме? — амаль спалохана спытаў акадэмік.

— Прыме. Чакайце.

— Выдатна. Не буду вам перашкаджаць. Пачакаю ў калідоры. Ці лепш пайсці ў прыёмную?

— Пагуляйце ў калідоры. Я папрашу, каб пазванілі мне.

Кал i загадчык аддзела выйшаў, Лявонцій пазваніў старшыні камітэта народнага кантролю. З падначаленым ён рэдка вітаўся першы.

— Што там у нас за пісьмо было ў адносінах Мартынюка? Але, вучонага…

Старшыня ведаў здольнасці гэтага чалавека, яго нечаканыя звароты i пісьмы з яго рэзалюцыямі стараўся запамінаць. Растлумачыў, Была ананімка, што акадэмік пры будаўніцтве дачы забраў з інстытута жалезабетонныя пліты для перакрыцця. Устаноўлена праверкай: пліты бракаваныя, кінутыя будаўнікамі, праляжалі гадоў пятнаццаць, захламляючы двор, ix трэба было вывезці на звалку, крыміналу няма, справа закрыта.

Выслухаў Лявонцій тлумачэнне моўчкі. I раптам, як гром, заключэнне:

— Дрэнна мы правяраем.

I адбой.

Старшыня колькі хвілін сядзеў, слухаючы стук крыві ў скронях. Потым націснуў кнопку селектара.

— Генадзь Мікалаевіч! Знайдзіце пісьмо «акадэмікаў» на Мартынюка.

— Ды яно ў мяне. Збіраюся паехаць туды, пасароміць за такія ганебныя ананімкі. Чым людзі займаюцца!

— Нікуды не ездзіце, прынясіце пісьмо мне.

Васіль Данілавіч гуляў па доўгіх калідорах гадзін шэсць, да канца работы. У той дзень яго не прынялі.

VII

Быў вечар i была раніца: дзень трэці. Панядзелак. Цяжкі. Не, звычайны — для Уладзіміра Паўлавіча. Рабочы.

Першым аўтобусам, у шэсць раніцы, паехалі ў Гомель Барыс i Тамара. Барыс абліўся на двары халоднай вадой i як абнавіўся. Свежы, крамяны, падцягнуты i сур’ёзны, без дурносаў. Не, так змяніла яго форма — ваенная. Калі сын у форме, за яго можна не турбавацца, ды яшчэ з такой спадарожніцай, як Тамара.

Уладзімір Паўлавіч любаваўся сынам, праводзячы да вакзала. Дакладна адышоў аўтобус. Звыкла абуджаўся горад. У сё разам супакоіла, зняла ўчарашнюю трывогу. Падумаў, што страхі, надумлівасць раслі ад алкаголю, гэтую яго хваробу Вольга адкрыла, можа, яшчэ дваццаць гадоў назад.