Злая зорка

— Мама, кал i вы слухалі жаўранкаў? Каб вось так — легчы ў пол i, глядзець у неба — i слухаць?

— Не помню, дзіця мае. Даўно.

— А мы з Глебам слухалі перад вяселлем.

Прызналася і… засаромелася, што мімаволі выдала тайну: ляжала з жаніхом да вяселля ў полі.

Хоць што ў гэтым ганебнага? Хіба запіс у загсе робіць мужам i жонкаю?

Палявая дарога вывела на шашу. I яны ўзрадаваліся. Не можа быць, каб па такім угледжаным асфальце не прайшла ніводная машына. Не спынілася ж жыццё. А будзе машына — падвязе ix. Куды? У Прыпяць? Няхай. З кантрольнага пункта ля горада ніхто не паверне ix назад. У ix даволі настойлівасці, каб дасягнуць мэты.

Так гаварыла Ірына. Маці згаджалася з ёй. Безумоўна, няхай з неба сыплецца каменне, то i яно не можа перашкодзіць ёй дайсці да сына. Але ўпотай Вольга Андрэеўна трывожылася, бо адчула, што стамілася. Гэта яе амаль спал охала. Няўжо так засядзелася ў бібліятэцы, што развучылася хадзіць?

Увайшлі ў сяло i спыніліся, уражаныя i спалоханыя. Казаў Ірынін бацька, што ўкраінскія сёлы вакол станцыі эвакуіраваныя. Але неяк не ўніклі яны ў сэнс слоў, у сутнасць ix, не здолелі, напэўна, уявіць, што ж гэта такое — населены пункт без насельніцтва, без адзінай жывой душы. У той міг i поле, якое яны перайшлі, раптам здалося страшным, небяспечным сваёй таямнічай невядомасцю, сваёй спустошанасцю, дзе будуць расці, спець жыта, ячмень i дзе ніхто не ступіць, каб скасіць ix.

А сяло… Такое i ў кіно не бачылі. Бачылі спаленыя вёскі, пустыя, адкуль людзі адыходзілі ў лясы ці ix выганялі гвалтоўна на смерць, на здзек, на доўгае падарожжа ў Германію. Але на ўсіх тых вёсках — у дакументальных хроніках i ў мастацкіх імітацыях — ляжаў след вайны, разбурэння. А тут жа ўсё дагледжанае і… усё нікому не патрэбнае. Сушацца на платах гладышкі, на гэтых жа платах i на вяроўках у дварах посцілкі, коўдры, андаракі, спадніцы, бялізна, многа добрага адзення — мылі, сушылі перад святамі. За шыбамі вокнаў гардзіны, квяцістыя фіранкі. У адной хаце акно засталося адчыненым, i вецер калыша фіранкі. «Аганёк» кветкамі-зорачкамі лапушыста лезе з акна, як бы хоча пацалавацца з бэзам. Як ён буйна цвіце, бэз, ледзьве не ў кожным агародчыку! I на вуліцы, i ў дварах. A кветнікі ўгледжаныя, густа ўзыходзіць у ix любісцік, герані. Адмыслова, у розныя колеры пафарбаваны штыкетнік — спаборнічалі сусед з суседам, рыхтаваліся да святаў.

I гэтак пакінулі ўсё. Ніводнай душы.

Не, з’явілася жывая душа. Выскачыў з падваротні сабачка, цяўкнуў на жанчын i як бы засаромеўся i прасіў прабачэння: лёг на пуза i поўз да ix, лісліва i радасна скуголячы i матляючы куцым хвастом.

— Пёсік, пёсік, — таксама ўзрадаваная, прысела Ірына i працягнула да сабачкі рукі.

— Не гладзь, Ірыначка, — сказала Вольга Андрэеўна.

Кранула маладую жанчыну гэтае ласкавае Ірыначка. Не, не слова само — папярэджанне, перасцярога матчына ёй, маладой. Праўда, у той міг адчула яна сябе маленькай i бездапаможнай на гэтай страшнай, пакінутай людзьмі зямлі. Да таго здавалася, што яна вядзе свякроў, яе ініцыятыва пайсці, а тут адчула, што толькі матчына прысутнасць дае ёй сілу, рашучасць, волю, смеласць. Не адчувала б сябе яна так ні ca знаходлівым Віктарам, ні з практычнай Лізай. Так можна адчуць сябе толькі з маці.

Вольга Андрэеўна адламала ў вузельчыку кавалачак хатняй кілбасы, кінула сабачку. I ён, аблізваючыся, пайшоў следам за імі, гатовы служыць людзям усім, чым можа.

Яны ішлі па доўгай вуліцы, як праз могілкі. Ішлі моўчкі, быццам вакол было пахавана не нажьггае людзьмі дабро, а стаял i дамавіны з самімі жыхарамі гэтых хат, гародаў i гародчыкаў.

Да першага сабакі далучыўся яшчэ адзін, вялікі i спалоханы, ён суправаджаў на адлегласці і, калі Ірына паварочвалася, адскокваў убок, спыняўся, відаць, людзі яго крыўдзілі, але жыць без ix ён не мог.

Дзіўна сябе паводзілі каты. Яны кідаліся на вербы, на стрэхі хлявоў — ад сабак ці ад людзей? — i адтуль галодна мяўкалі.

Адно выклікала ў жанчын сумную ўсмешку: пасярод вёскі ў двары бесклапотна i галасіста заспяваў певень. Гэтак жа жыццярадасна спявалі закаханыя шпакі. У канцы вёскі другі сабака адстаў, далей апошняй хаты не пайшоў — верны вартавы свайго кутка. А малы не здрадзіў людзям.

У другой вёсцы на вочапе старога калодзежнага жураўля разгойдвалася новенькае дубовае вядро, не пачарнелае яшчэ, клёпка ажно свяцілася, мабыць, добрая душа старога палескага бондара зрабіла да свята людзям падарунак. З такога вядра i без смагі хочацца напіцца. А ix страшэнна смажыла. Кожная ўпікала сябе, што не дадумалася ўзяць пляшку вады; спадзяваліся, што паплывуць па вадзе. A колькі той дарогі на маторцы!

— Я нап’юся, мама.

— Не пі, Ірыначка.

— Божа! Як у казцы. «Не пі, Іваначка».

— Як у казцы. Як у казцы, Ірыначка. У страшнай.

— А дзе ж нам напіцца?

— Пацярпі, дзіцятка. Можа, выйдзем да людзей.

— Я халадзею ад гэтых слоў. Я халадзею… «Можа, выйдзем да людзей». А можа здарыцца, што будзе блукаць чалавек… маці ці дзеці… во па такой апусцелай зямлі i не выйдуць да людзей, бо не застанецца ix, людзей.

— Не трэба такіх думак, Ірыначка.

— Вы верьще ў бога?

— Я? — Вольга Андрэеўна збянтэжылася. — Чаму раптам такое пытанне?

— Уначы мне не спалася, i я думала… А кал i гэта кара за тое, што мы мала ў што верым?

— Не, не, не! — рашуча запярэчыла сталая жанчына. — Хіба ты не верыш маці, бацьку, Глебу? Я верыла ў людзей. Я верыла людзям. Няпраўда, што мы паганыя. Няпраўда! Не могуць быць няверамі ўсе… увесь народ.

— Вы ідэалістка, мама. А я…

— Што ты? Ты слаўная, Ірына. У цябе добрае сэрца.

— Як мне хочацца піць! Толькі цяпер я разумею, што такое смага ў пустыні. Смага ў Палессі. Раней з гэтага пасмяяліся б. Чалавек памёр ад смагі над Прыпяццю… Балюча смяяцца. Патрэскаліся губы. А яшчэ я нацерла нагу. Скіну чаравікі…

— Не трэба, Ірына.

— Якія пакуты. Хоць раз прыйшло ў галаву, што я перажыву пакуты тых матак i дзяцей, што ўцякалі ад вайны? А мы ж… Мы не ўцякаем… мы ідзём на яе… на вайну. Баляць не толькі губы. Баліць i язык. Патрэскаўся таксама? Гэта не апісана ні ў адной медыцынскай кнізе… такая смага, калі трэскаецца язык. А што потым? Аняменне? Раней, каючыся, людзі давалі зарок маўчання. Самая страшная кара — жыць сярод людзей i маўчаць. Праўда?

Вольгу Андрэеўну трывожыла гэтае Ірыніна жаданне гаварыць. Не ўласціва гэта ёй, стрыманай, сур’ёзнай. Такое бывае ад страху.

«О божа! Злітуйся, не дай пасяліцца страху ў душы яе! Бо страх — смерць. Дзе б напаіць яе? Дарэмна не дала напіцца з калодзежа. Не насыпалася ж туды, у вуз кую бетонную трубку, гэтых праклятых… як ix называюць?.. Нябачныя, нячутныя, без паху, яны навокал, гэтыя часцінкі матэрыі, i яны смерць».

Да людзей яны выйшлі. Неўзабаве. Мінулі сасняк, i перад імі адкрыўся горад — той, які называюць у зводках. Але Ірына добра ведала гэты горад, была неаднойчы, апошні раз — перад вяселлем. Горш ведала яго Вольга Андрэеўна, наведалася некалі аднойчы, даўно, зрабілі экскурсію, калі пусцілі станцыю, а горада, па сутнасці, яшчэ не існавала. Але не горад прыцягнуў ix увагу, які страшыў, хоць i імкнуліся туды, — ведалі, што ён пусты, без людзей, i што туды не пускаюць. Але ж недзе жывуць тыя, што робяць на станцыі. У Чарнобылі — сказалі міліцыянеры. Як гэта далека! Трэба мінуць горад, названы па рацэ, i ісці яшчэ бясконцыя дваццаць вёрст. Каля вады без вады.

Шаша вяла ў горад. Але побач недалёка ад яе — чыгунка. Яны збочылі на палявую сцежку i выйшлі да чыгункі, узышлі на насып, ад якога востра пахла нагрэтымі на сонцы пяском, шпаламі, металам, мазутам. Рэйкі блішчалі. І з’явілася адчуванне адлегласці i хуткасці, якое заўсёды бывае на чыгунцы.

Яны глядзелі ўперад: там, ля горада, рэйкі разыходзіліся на многа пуцей, зіхацелі шыбамі станцыйныя пабудовы. Але там было пуста — ні вагонаў, ні людзей.

Ix спадарожнік пёсік, мабыць, першы ўгледзеў людзей — гаўкнуў у другі бок, на захад. Яны павярнуліся i ўбачылі там, за які кіламетр-паўтара, таварны састаў i людзей, што снавалі, як мурашы, выгружаючы скрынкі ці штосьці іншае — нават Ірына разгледзець не магла. Людзі выглядалі што прывіды — у белым адзенні. Але гэта былі людзі. I жанчыны пайшлі да ix.