Чужая бацькаўшчына

Праз чужы, абгароджаны калючым дротам садок Мiця спусцiўся да рэчкi. Ружаватай чырванню адлiвала вада — у прагале сiняй i высокай, як сцяна, хмары загарэлася неба. Ад рэчкi нясло прэсным холадам. Вада гнала i круцiла на дне счарнслае лiсце, расчэсвала на купiнах цёмна-зялёныя водарасцi. Пры беразе калыхаўся гнiлы аер, матлялiся, зачапiўшыся за корч, i цягнулiся белыя, укiнутыя некiм у рэчку авечыя кiшкi.

Трымаючыся за жардзяную хiсткую парэнчу, Мiця перайшоў звязаную з дзвюх доўгiх абслiзганых алешын гiбкую кладку.

Браўся вецер, шумеў у голых жаўтлявых вербах, у пруткiм, абвiтым, як дротам, iржавым хмелем, сiняватым алешнiку, звiнеў у высокай злiнялай мятлiцы. Пад нагамi ў Мiцi шастала сiвае, апечанае замаразкам лiсце. Праз зацярушанае, як мукою, пухкiм сняжком балотца бегла чыстая, як падмеценая, сцежка, паднiмаючыся на грудок, у сiвы, абынелы хвойнiк, пераскоквала гарачую крынiчку, што сачылася з шапаткога троснiку ў рэчку, не замярзаючы нават узiму — у белым снезе рэдзенькаю параю заўсёды курыўся глыбокi чорны раўчачок. Пры сцежцы невысокiм стаўбунком вытыркнуўся ружовы камень з выдзеўбленым крыжыкам — межавы знак: туды, да самага грудка, упiраючыся вострым клiнам у спалавелую асаку i карычняваты, голы алешнiк, цягнулася Корсакавых балота.

Межавы ружовы камень нагадаў Мiцю далёкае лета, тую пору яго, калi пасянуюць i на балоце астануцца толькi сухiя, паўтыканыя лапкi алешнiку, якiмi значылi мяжу, няроўныя радкi ад касы, з жоўтымi, зрэзанымi купкамi пяску, наточанага мурашкамi, i калi можна было прыганяць сюды на пашу каровы. Далей, дзе рэчка рабiла луку, падмываючы сыпкi груд, стаяла яшчэ сiвая ад спелае мятлiцы, ацяжэлая, няскошаная сенажаць, там, у цёмных прысадзiстых кустах алешнiку, рыпеў, як дралi жыўцом дрэва, затоены драч: згорбiўшы спiну, высока i асцярожна паднiмаючы ногi, хадзiў бусел, варочаў доўгай дзюбай — выцiкоўваў адным вокам жаб, потым бiў ёю, як кiркаю, i высока задзiраў голаў.

А за рэчкаю, за купамi сiвых, што гнулiся ў адзiн бок, вербаў, хавалася вёска. Пад рэдзенькаю, як начэпленая на верацяно растрэсеная кудзеля, хмаркаю вiўся, не махаючы крыламi, каршун — у вёсцы былi чуваць лопат i кудахканне курэй i нечы глухi голас i крык.

Тонкiм, крыклiвым голасам там, за вербамi, спявала няспелае дзяўчо:

Ой, за гаем свет бяленькi, Там паехаў мой мiленькi. Ён паехаў, дый няма, Маё сэрца заныва.

Мiця любiў гэты крыклiвы голас дзяўчацi, гэтую ясную познюю, ужо ў апалай расе, ранiцу, неба ў белых, як растрэсеная на верацяне кудзеля, хмарах, гэтае балота, рэчку ў прысадзiстым алешнiку, дзе востра цвiрчалi маладыя, з жоўтымi дзюбамi, рудаватыя шпакi. Нейкая любасць у душы прыходзiла да гэтага свету, радасць мяшалася са светлым смуткам.

Мiцю хацелася складаць вершыкi, каб расказаць iх на вечарынцы, як расказваў Яўхiм, якога ў лазовым, раз’еханы, як стары кошык, палукашку прывозiлi верасаўскiя хлопцы недзе з Навасад. Напiўшыся вечарам, кароткi рыжы Яўхiм лез з гармоняю на лаву, прыскальваў адно вока, расцягваў стракатыя, з блiшчастымi кантамi мяхi i пачынаў «вычвараць»:

Я жанiўся ў мясаед — Мне было сямнаццаць лет.

Мiця цiснуўся туды, да лавы, да покуця, дзе пад абразамi стаяў Яўхiм: зялёная, у блiшчастых, як слюда, зорачках-iскрах гармоня задыхалася i сапла. Мiцю брала зайздрасць: яму хацелася быць музыкантам, хацелася, каб i яго прывозiлi ў лазовым палукашку, i, стоячы на лаве, ён расказваў бы смешныя вершыкi, а ў людзей заходзiлася б сэрца, як заходзiлася ў яго, калi ён, стаiўшыся, глядзеў на Яўхiма.

Як гэта было даўно. Даўно ўжо няма на свеце Яўхiма: казалi, ён быў пуцявым абходчыкам i яго зарэзаў поезд.

I Мiцю раптам зрабiлася шкода рыжага Яўхiма, тае далёкае яснае пары лета, смешнага тонкага голасу дзяўчацi, белаватай хмаркi, пад якою вiўся каршун, вострага крыку маладых рудаватых шпакоў. Няўжо ўгё без нiякага следу гiне на свеце, як гiнуць старыя алешыны, дзе цяпер знаць ружаватыя, наўскос зрэзаныя пнi. I гэтыя пнi счарнеюць, зарастуць травою, i iх пачнуць тачыць мурашкi, а тут пойдзе расцi малады алешнiк.

Дайшоўшы да раўка, дзе зелянiлася свежая, як маладая атава, не прыхопленая замаразкам трава, па высокiх купiнах пераскочыў iржавую, зацягнутую сiнявата-мутнаю плеўкаю крынiцу i падняўся на грудок. Азiрнуўся — убачыў вёску: шарыя ў карычняватым прысаддзi стрэхi, за нечы комiн сiняватым каснiком зачапiўся дым. Каля рудога папару за вёскаю, як злiнялая пасма лёну, слалася дарога, на грудку стракацела, спярэшчанае белымi радкамi снегу, зялёнае жыта. Сонца ўжо залацiла край цемнаватае, высокае, як сцяна, хмары. Яна сыходзiлася з зямлёю, закрывала нiзкi i здалёк цёмны лезнявiцкi лес.

Няўжо праўда, што ўсё гэта павiнна змянiцца на зямлi — вёска, той далёкi лес, лапiк стракатай рунi на грудку, дзе на другое лета будзе палавець высокае, як троснiк, i густое жыта, потым будзе адлiваць золатам пруткае ржышча i пад восень на сонцы цяплом запахне свежая ралля. I гэтак бясконца. Бясконца будуць мяняцца людзi ў гэтай цiхай, што хаваецца за карычнявата-чорным прысаддзем, вёсцы.

А колькi iх змянiлася ўжо. I нiхто не ведае, чым жыў, пра што думаў гэты даўнейшы чалавек. А ён жа таксама пераходзiў недзе тут кладку, глядзеў з грудка за вёску, радаваўся, што добра паўсходзiла рунь. Улетку аглядаў поле i быў давольны, што выпаў ураджайны год, што будзе ўмалотны колас, будзе хлеб. А хто ведае гэтага чалавека?

Няўжо i я без нiякага следу павiнен згiнуць, растаць, як дым, у гэтым бясконцым свеце?

Мiцю ўзяла трывога, ахапiў страх, у нейкай звар’яцелай гарачынi завiрылi, закружылiся, як глыбокая вада, яго мыслi: ён згiне, прападзе ў гэтым бясконцым свеце — i пасля яго не астанецца нiчога. Няўжо гэта праўда? Няўжо? I ён, як за саломiну, хапiўся зноў за тое, што перадумаў раней, кожны раз самнасам, стаiўшыся перад сном, — ён зробiць нешта вялiкае на гэтай зямлi дзеля сябе i дзеля сваiх людзей, ён пойдзе ваяваць за iхнюю волю. Ён згiне, але яго будуць помнiць. Чалавек павiнен пакiдаць пасля сябе памяць.

Мiцю ахапiла гарачка, перамешаная са злосцю i нейкай вострай, як вар’яцкай, радасцю. Ён успомнiў пра Дварчаны, пастарунак, i яму, ужо ў ашалелай, раз’ятранай радасцi, падумалася, што яго арыштуюць, пасадзяць у турму, але ён не баiцца гэтага. I яму нават пачало хацецца гэтага.

Мiця як ап’янеў ад сваiх думак.

Цвёрдая, сухая сцежка ўбегла ў халодны i настылы лес i скоранька знайшла там вузенькую, засыпаную тлустым цёмна-сiняватым асовым лiсцем дарогу. З ружовых калматых хвоек на цёмныя вокны лужын сыпалася слiзкая кастрыца, жоўтая i лёгкая, як лупiны на цыбулi, кара. У поцемку лесу нiзкiя елачкi трымалi празрыстыя, заледзянелыя пацеркi расы, недзе гулка па пруткай ссохлай верхавiне цяжкай дзюбай стукаў дзяцел. Слабенькiм голасам, як у рэшаце нядужыя кураняткi, цiўкалi сiнiцы. Шалпочучыся па тоўстым кажусе лiсця i задраўшы рэдзенькi пушысты хвост, дарогу перабегла вавёрка з сiваю, як у мышы, спiною. Скочыла на тоўсты ў зеленаватым моху камель хвойкi, абабегла яго i села на чорны, з аблезлаю карою, патрэсканы сук, наставiўшы кутасiкi вушэй, глядзела на Мiцю цёмным вочкам.

I яго ўжо, як малое дзiця, узяла смешная радасць, на душы зрабiлася лёгка, прыйшоў нейкi спакой, як прыходзiць ён да чалавека перад заходам сонца. Недзе з глыбiнi лесу, з шара-зялёных голых вербалозаў, у вочы яснымi чырвонымi ягадамi зырка свяцiлася калiна. Над дарогаю звiсалi тонкiя, пазгiнаныя зiмою ад снегу, што ўжо i раслi гэтак, не ўстаючы, маладыя дубкi. Чорная, з вострым вяршком, яблыня густа наслала пад сабою лiсця, хаваючы дробныя i даўгаватыя, як слiўкi, пахучыя яблыкi, што асыпалiся ў першыя замаразкi. Зямля пад ёю была чапаная: сюды, мусiць, прыходзiлi i рылiся, шукаючы гэтых пахучых яблыкаў, дзiкiя свiннi.