Ланцуг

Праходзячы пад вокнамі, ён убачыў, што Ліда сядзіць за сталом. А калі ён зайшоў у хату і спыніўся ў парозе, яна ўжо стаяла каля печы і выцірала ручніком рот, саромеючыся есці пры чужым.

— А я думаю: кот мыецца, а тады глянь — ідзе нехта! — гучна, як любая вясковая жанчына, загаварыла яна ў адказ на яго «добрыдзень». — Гэта такая прыкмета: як кот мыецца лапаю, значыць, намывае гасцей, — патлумачыла яна. — От так людзі прыдумалі — а можа, і праўда? Сядай, праходзь, не стой…

Яна выцягнула з-пад стала табурэт, абмахнула ручніком, якім выцірала рот, і кінулася ў большую хату.

II

Ён сеў, агледзеўся, ізноў чыста машынальна адзначаючы тое, што магло б спатрэбіцца для новага апавядання (ізноў думаючы — навошта?!): хата як хата, чыстая, печ завешаная, каля печы — абярэмак дроў, кашэль, кош, ад печы да сцяны — полік, разабраны да палавіны, пад полікам — горка бульбы, пахне зямлёй і мышамі, на стале — міска з варанай бульбаю, слоік кіслага малака, гурок, памідор…

— Рана капаеш, — сказаў ён, паказваючы на бульбу пад полікам; Ліда ўжо вярнулася з пачатай пляшкай куплёнай гарэлкі і даставала з тумбачкі шклянкі і сподачкі.

— А хто мяне гоніць? Я кожны год на Іллю пачынаю капаць, людзі навек смяюцца, што я раней скапаю, чым жыта пажну… Ужо як яна не вырасла, дык большая і не вырасце. Прыйшоў Ілля — нарабіў гнілля, — дадала яна, пазірнуўшы на яго.

Ліда, як і ўсе вяскоўцы, думала, што праца пісьменнікаў у тым, каб запамінаць розныя народныя прыкметы, загадкі, забаўкі; яна думала, што ён у горадзе гэта забывае і знарок прыязджае, каб наслухацца, і хацела шчыра памагчы яму, нагадваючы штораз як малому дзіцяці: Спас — рукавіцы ў запас, на Пакрову — зіма гатова, кепска, калі дарогу перабягае чорны кот, пераходзяць з пустым вядром і гэтак далей. Яна толькі здзіўлялася, чаму ён не перапытвае і не запісвае следам.

З Лідаю яны былі аднагодкі, жылі побач, хадзілі разам у школу, гулялі, быў час, калі нават трохі кахаліся. Усе, у тым ліку і настаўнікі, і яго і яе бацькі, думалі, што яны пажэняцца. Але ён добра вучыўся, ужо друкаваўся ў раёнцы; захвалены настаўнікамі, трызніў горадам, філфакам, рэдакцыямі, літаратураю… Пазней, ужо жанаты, наязджаючы з горада, заходзячы да Ліды, асабліва пасля таго, як у яе памёр муж, ён заўсёды стараўся выглядаць перад ёю вясёлым, здаровым, шчаслівым, хацелася, каб яна шкадавала, што не ён ёй дастаўся, — і яна, ведаючы, што яму хочацца гэтага, шкадавала, казала: «Не ўсім такое шчасце, як тваёй жонцы». Ён ведаў яе малою, школьніцай, потым нявестаю, маладой маці, цаніў і бярог сяброўства з ёю. Неяк міжволі станоўчыя жанчыны ў яго творах паўтаралі адна адну, выходзілі ўсе «зеленавокія, з усмешлівымі куточкамі тонкіх вуснаў» — як у Ліды, хадзілі «акуратна ступаючы, маленькімі хуткімі крокамі, трохі касалапячы» — як хадзіла Ліда.

Цяпер гэта была ўдава, на пенсіі, звычайная адзінокая вясковая жанчына, якая капае ўлетку бульбу — у выцвілым ад мыцця і сонца сарафане, загарэлая, басаногая, з парэпанымі ад зямлі вялікімі далонямі, і здавалася б — што яму цяпер, ужо на любыя вочы не здароваму, не вясёламу, не шчасліваму, да гэтай жанчыны? Якія тут ужо могуць быць паказы сябе? Аднак ён, панурыўшыся, сядзеў за сталом і ўвесь час баяўся, што Ліда загаворыць зараз пра тое, як ён змяніўся, пастарэў, і ўжо не будзе зайздросціць яго жонцы.

— Ты, Ліда, мне нічога тут не кладзі і не рэж, я есці не буду, — апамятаўся ён, калі Ліда ўжо наставіла перад ім у сподачках, па-культурнаму, парэзаныя гуркі, сыр, сала, сырыя яйкі, нават хлеб на сподачку. — I гарэлкі не лі. Глядзець на яе не магу.

— А што ж гэта з табою?! Ці дома што?

Ён махнуў рукою. Дома ўсё было як заўсёды.

— Нейкі ты, праўда, абы-які, — з жалем разглядаючы яго, сказала яна тое, што ён чакаў і баяўся пачуць. — А я вып’ю.

Яна выпіла і запіла кіслым малаком са слоіка.

— Ты надоўга?

Ён паціснуў плячыма, хацеў сказаць — пакуль не памру, і не вытрымаў, гучна ўсхліпнуў і закрыў вочы рукою.

— Ну, яшчэ што… Як дзіця малое!..

— Інфаркт быў нядаўна… І чаго я толькі не перажыў!.. Як адмучыўся!..

Яму хацелася расказваць усё: як жыў, ні пра што не дбаючы, не хварэў, на добрай чыстай працы, дажыў амаль да пенсіі, аднойчы вяртаўся дамоў, а тут насунулася хмара, пацямнела ў аўтобусе, і ў яго ў вачах таксама раптам пацямнела, сціснула сэрца, як ён выграбся на прыпынку з аўтобуса і лёг на мокры тратуар, і хацеў паклікаць каго, а ўсе прабягалі побач, ратаваліся ад дажджу, і на яго ніхто нават не глянуў, як ён у залеву дагробся дадому, як везлі потым яго на «хуткай» у бальніцу, і чаго толькі ён там, у бальніцы, набачыўся і наслухаўся!..

Хацеў расказваць, але падняў галаву, глянуў Лідзе ў вочы і зразумеў, што не зразумее яна. І не трэба ёй гэта. Гэта можна расказваць доктару, жонцы, дачцэ, сябрам на рабоце, толькі не Лідзе. Лідзе трэба проста сказаць, што ў яго баліць і чаго ён баіцца.

— А я бачу — з кійком, думаю, так узяў ці нага баліць… Ну, годзе, не плач!..

Ён паслухмяна выцер вочы.

— Тут галоўнае, Ліда, што? Нечаканасць, непадрыхтаванасць… Вось так жыве чалавек, і думае, што вечна… А душа тлушчам заплывае. А потым трах-бах… Я, можа, Ліда, паміраць сюды прыехаў…

— А яшчэ куды? Ты мне тут трэба?! У яго сям’я, жонка, а ён прыехаў да мяне паміраць! Хто табе тут труну выпіша, ямку выкапае?! Тут жа ні «хуткай», ні бальніцы, ні, як той казаў, трупярні!..

Ён, пакорліва апусціўшы галаву, слухаў, і — дзіўна — словы гэтыя, што неслі ў сабе самы страшны сэнс, якія не выклікалі сумнення, што ён так кепска выглядае, што ні для кога ніякага дзіва не будзе, калі сапраўды не сёння-заўтра памрэ, — словы гэтыя яго супакойвалі больш за абнадзейванні ўрачоў, спачуванні знаёмых, больш за жончыну асцярожную клапатлівасць.

— Чаго табе паміраць? — выгаворвала Ліда на ўсю хату. — Сям’я, кварціра, работа, пенсія хутка — што табе яшчэ трэба? Ты ж не стары, як той казаў, мужчына! Сядзі сабе ды глядзі ў тэлевізар: дровы не трэба, картоплі капаць не трэба, ні касіць, ні араць…

— Ага… Смерці гэта скажы.

— Ну а што ж у цябе баліць? Ты з Мінска сам прыехаў, сядзіш, пазіраеш, ногі цэлыя, рукі… Хворы той, хто пад сябе ходзіць — як мой бацька некалі… Тры гады адлежаў во на гэтым поліку! А табе што?

— На, паглядзі, — ён задзёр калашыны, паказаў ногі.

— Мая матка век пражыла з такімі нагамі! Заварвала бярозавае лісце, парыла ногі і жыла.

— У мяне ж не ногі, а ад сэрца…

— А ты пар, а на сэрца халоднае кладзі. Людзі ж нешта ведаюць, нездарма так робяць…

Яму раптам падумалася, а сапраўды — калі адкінуць розныя душэўныя пакуты, паглядзець збоку, чужымі вачыма, уся яго трагедыя — хворыя ногі. Ну, самае горшае — можа адабраць ногі, але ж не самае страшнае, не смерць…

— Я цябе, Ліда, папрашу, — сказаў ён, — я не ведаю, колькі тут буду і, праўда, я нікому тут не трэба, але ты заглядай хоць калі ў сцёбку, добра? Як пабачыш, што мяне на дварэ няма…