Ланцуг

З другога боку, калі прыспічыць — пішы. Раз пакуль яшчэ выходзяць часопісы, трэба ж, каб нехта іх напаўняў. На мой век хопіць. Раз сябры просяць, а ў мяне ёсць вольны час, дык з чыстай ветлівасці можна напісаць і даць…

Можна пісаць, можна не пісаць, а свет вакол будзе рабіцца ўсё меншы і меншы, пакуль не звядзецца да года, месяца, дня, гадзіны. А чорныя сцены і зверху, і з бакоў ціснуць і ціснуць, і ўсё да меншага звужаюцца… I што ўспомніцца, лежачы ў тыя апошнія гадзіны, гледзячы ў чорную жудасную столь? Аповесць пра старшыню калгаса? Ці пра рэкет?

На працягу ўсяго існавання чалавецтва тысячы лепшых, разумнейшых людзей — геніяў — прысвячалі жыцці, біліся над вырашэннем аднога-адзінага пытання; і рана ці позна прыходзілі да высновы, што жыццё не канчаецца смерцю, што смерці проста няма. Я не магу ахапіць розумам ход іхніх доказаў, не магу паверыць і ў самыя доказы — у мяне не было ні вялікіх здольнасцей, ні, урэшце, часу, магчымасцей, каб пазнаваць вялікія мудрасці, — але якое я маю права не верыць людзям, у якіх былі і час, і здольнасці, і магчымасці пазнаць усё гэта?

Калі чалавек ніколі не бачыў, як расце ананас, бо ніколі далей Самахвалавічаў нідзе не быў, дык якое ён мае права не верыць таму, хто абышоў цэлы свет і бачыў не толькі ананас, а і яшчэ сёе-тое?

Успомні, як ты паміраў. Самае жудаснае адчуванне было не страх памерці, а страх страціць прытомнасць на вуліцы. Трэба было любымі сіламі дапаўзці да кватэры. Я зрабіў гэта, дапоўз і на ганку страціў прытомнасць. Я не ведаў, як і хто мяне будзе ратаваць, зусім не думаў пра гэта, гэта было не галоўнае.

Так і цяпер. Галоўнае для чалавека — дапаўзці да ганка, г. зн. пражыць фізічна як мага даўжэй, пажадана да глыбокай старасці, калі прытупяцца адчуванні — і спакойна, без лішніх жаханняў страціць прытомнасць — памерці. А хто і як мяне будзе пасля ратаваць, гэта ўжо не мая справа.

Не ведаю, што гэта будзе за ратунак, але ніякага права не маю думаць, што ратунка не будзе зусім.

I хто ведае: можа, калі б Нехта захацеў не як у Бібліі, а проста і зразумела выказаць сваю волю, чаго Ён ад нас хоча, тое і атрымалася б: кожнае пакаленне павінна гаціць шлях для саміх сябе будучых. Змагайся з любым насіллем — і ўратуеш сябе будучага? I тады шматлікія смерці — пераліванні ва ўсё новыя і новыя праявы — стануць такія ж нястрашныя і будзённыя, як і засынанне кожным вечарам?..

У канцы лета ён сабраўся, спакаваў сумку і зайшоў да Ліды развітацца.

— Ну, акрыяў? А помніш, які прыехаў?

— Памятаю…

— Едзь з Богам! I глядзі… Мала што… Калі зноў скруціць, дык прыязджай, буду глядзець! Хай людзі смяяцца, што дзве жонкі займеў…

Выходзячы з двара, ён азірнуўся. Ліда стаяла на ганку — босая, у тым жа выцвілым сарафане, папраўляла завязаную на патыліцы хустку. Ранішняя вясковая вуліца зноў была такой, як заўсёды, сваёй, знаёмай, і ён — без кійка, ажывелы, зусім звычайны мужчына, ішоў па ёй і зазіраў зверху праз платы ў двары. Жыццё зноў зжалілася з яго, на невядомы тэрмін вярнуўшы сякое-такое здароўе. Ён адчуваў усю хісткасць гэтага свайго спакою, здагадваўся, што, можа быць, дастаткова любой драбязы — хоць галаўнога болю, перабояў у сэрцы, насмарку — і ён зноў спалохаецца, і ўвесь спакой яго разляціцца ў дым.

Але цяпер, такім ранкам, яму, як дзіцяці, хацелася радавацца хоць гэтай маленькай, часовай перадышцы, маленькай перамозе самога сябе, перамозе, якая давала яму надзею зноў забыцца, увайсці у сваю каляіну, есці, спаць, чытаць газеты, глядзець тэлевізар, ездзіць на працу і рэдагаваць чужыя рукапісы, спрачацца з жонкаю, радавацца за дачку, чакаць унукаў…

І пісаць новую рэч. Чарнавы рукапіс ужо ляжаў у сумцы, называўся ён проста — «Повесьць».

На прыпынку, збоку ад пасажыраў, стаялі дзеці, хлопчык з дзяўчынкаю, з вялікімі букетамі астраў і вяргінь, і ён не адразу зразумеў, чаго дзеці і што, пакуль не ўспомніў: сёння ж 1-га верасня. Восень, вось дзеці і едуць у школу, у суседнюю вёску, дзе васьмігодка. Рана было, а цёпла, чырвонае сонца біла ў вочы з-за лесу, адкуль павінен быў паказацца аўтобус. Лес быў зусім зялёны, і ў зялёных садах ціўкалі птушкі, і пасажыры шумна гаварылі, і гэтыя дзеці з кветкамі смяяліся — усё радавалася, жыло і ніяк не хацела разумець, што прайшло цэлае лета.

VI

У Мінску Мікола Пятровіч (так яго звалі) найперш пайшоў у паліклініку. Доктар, агледзеўшы, абстукаўшы, распытаўшы яго, заключыў, што ўсё добра і можна выходзіць на працу, «толькі, вядома ж, і думаць забыць пра каву, моцную гарбату, пазбягаць розных эмоцый…»

«Можа, я напісаў у вёсцы свае запіскі і псіхалагічна разгрузіўся, зняў шок?» — узрадаваны, думаў Мікола Пятровіч.

Дома ён выцягнуў з тумбачкі пісьмовага стала тоненькую папку, сеў на падлогу, засланую новым мяккім паласам, і пачаў пераглядаць чарнавікі. «Калі ўжо табе зноў закарцела пісаць, — сказаў сабе Мікола Пятровіч, — жыць без гэтага не можаш, дык прыдумай нейкую іншую форму. Якая ўключала б у сябе і ўсё нерэалізаванае, і тое, да чаго дадумаўся ў вёсцы». Ён знарок так казаў, падманваючы сябе, каб адцягнуць прыемны момант. На самой справе ён ведаў, што такая форма ў яго ўжо ёсць. Гэта — «Повесьць». Перапісаць яе начыста, зверыць цытаты, набраць на машынцы…

Тут Мікола Пятровіч ціха засмяяўся. Ён усё забываў, што машынка цяпер — учарашні дзень, бо адразу пасля яго вяртання з вёскі будучы зяць прэзетаваў яму камп’ютар. Маленькі, прымітыўны, але да чаго ж мілая, зручная штучка! І так прыемна проста думаць, што вось ты пісьменнік і ў цябе ёсць камп’ютар… А ён памятаў часы, калі і машынка была рэдкасцю. Ды пра што казаць, калі яму ў выдавецтва дасюль носяць і дасылаюць школьныя сшыткі, спісаныя нават не шарыкавай ручкаю, а атрамантам з чарнільніцы! — ледзь не гусіным пяром.

Мікола Пятровіч і не чакаў, што зможа так захапіцца гэтай новай аповесцю, зусім непадобнай на ўсё сваё ранейшае. Часу хапала. Пасля інфаркту жонка ўжо не цыкала на яго, не піліла, як раней, — па-першае, баялася, а па-другое, не хацела псаваць настрой сабе і яму перад хуткім вяселлем дачкі.

Мікола Пятровіч карыстаўся момантам зацішша. Пісаць пачаў не вечарамі, а раніцамі, калі галава была яснейшая. Такі пунктуальны раней, цяпер дазваляў сабе спазніцца на працу, сысці раней. Нават на даччыным вяселлі, якое неўзабаве, у канцы верасня, згулялі, ён, пасядзеўшы трохі з гасцямі, павіншаваўшы маладых, неўпрыкмет выбраўся з кватэры, пайшоў у свой блізкі лясок, зусім яшчэ летні, зялёны, толькі не па-летняму ціхі, хадзіў, час ад часу прыкладаючы да сэрца далонь і слухаючы, як яно б’ецца, — а думаў не пра хваробу, не пра вяселле, а пра сваю аповесць, як яе лепш «афармляць».

Пасля вяселля дачка часова пераехала да маладога, і ў трохпакаёўцы зусім апусцела. Мікола Пятровіч толькі радаваўся гэтаму. Пра размен — кватэру збіраліся разменьваць — ён адразу сказаў: мяне не чапайце. Яго і не чапалі. Зяць, наадварот, яшчэ дзякаваў яму за давер і хваліўся сваімі сувязямі з нейкімі разменнымі фірмамі.

Калі раніцаю, нашча, чысты, апрануўшы свежую кашулю ці белую тэніску, Мікола Пятровіч сядаў за пісьмовы стол, нібы нешта таксама светлае і чыстае сыходзіла на душу. Бадай, упершыню ў жыцці ён зведаў, што такое натхненне. Нарэшце скончыў рукапіс, набраў на камп’ютары, ізноў падзівіўся, да чаго ж разумная, прыемная тэхніка. Усё гэта было неяк нова, нязвыкла, лёгка і эстэтычна.

Дачка на працы раздрукавала тэкст. Перад тым, як несці яго ў рэдакцыю, Міколу Пятровічу раптам прыйшла ў галаву блазнаватая думка: узяць усе свае слоўнікі і выкасаваць у іх тры словы: чытач, крытык, ганарар. І да канца жыцця не карыстацца імі, забыць пра іх існаванне.

Але астыў, адхрысціўся. Пры чым тут словы. Калі на тое пайшло, дык вінаваты «стан рэчаў», ці як хочаш называй — «першародны грэх», ці той факт, што ніколі, ні пры якіх абставінах адзін чалавек не зразумее цалкам другога. Ты самотным прыходзіш у гэты свет — і самотным павінен яго пакінуць.