Ланцуг
Шрифт:
Зноў разгортваю наўзгад Шукшына і чытаю:
«З аднога краю неба пасвятлела, стала блакітным, і блізка недзе было сонейка», — чытаю і бачу не неба і сонейка, а тое, што Шукшына няма. Ён памёр. Ад сэрца. Смерць на ўсім, і на тых маладых, пра якіх пісаў учора.
Вядома, яны дакажуць (раз мы самі не хочам гэтага рабіць), якія былі мы, якой была наша проза, каму і чаму мы служылі, — дакажуць і нават не заўважаць, што на гэтыя доказы патраціўся ўвесь імпэт, лепшы час, і, азірнуўшыся, убачаць, што нічога хоць бы ў мастацкіх адносінах лепшага за нашае і не створана, што і яны служылі не Літаратуры, а барацьбе з намі, і што ім ужо наступаюць на хвост, і смяюцца з іх, і пішуць пра іх, як пра згубленае пакаленне, якое з’ела зубы ў нікому
Вось цяпер, дзякуючы гэтым адступленням, як тое шукшыноўскае неба, збольшага праясняецца, чаму я жыў-быў, і раптам інфаркт, і страх, і смерць.
Я многа верыў. Вера была — у патрэбнасць сваёй працы, у сваё ўменне выдумляць гуманістычныя мастацкія вобразы з дамінуючай ідэяй — пабудова шчаслівага сацыялістычнага грамадства, са станоўчым героем, з сітуацыямі, дзе дабро перамагае зло, духоўнасць — практыцызм і г.д. I раптам перастаў у гэта верыць. Але жыць трэба. А жыць я магу тады, калі пішу.
Трэба альбо «перакуліцца» накшталт пясочнага гадзінніка і пачынаць — следам за многімі — перасыпаць з твора ў твор рэпрэсіі, рэкет, палітыку, прастытутак, «Бога — Храмы — Адраджэнне», альбо адстойваць сваю ранейшую «сацрэалістычную» веру і ў мастацкіх вобразах даказваць людзям, што той лад, якому мы, асмеяныя цяпер пісьменнікі, служылі, быў не горшы, а ў многім і лепшы за тое, што ёсць і што чакае наперадзе, альбо паспрабаваць напісаць пра нешта вечнае, што б не залежала ад пераменаў у грамадстве… Любая з гэтых вераў павінна вярнуць мяне да жыцця, да яснасці, да сябе ранейшага, і зноў можна будзе патрошку жыць, патрошку пісаць, шліфуючы кожны сказ, і пражыць спакойна яшчэ гадоў 10–20.
Астаецца драбяза: якую ж веру выбраць? Якая — калі не праўдзівая, дык хоць больш-менш аб’ектыўная?
Тады ўжо ідзі далей, да канца: а што ж гэта такое за сама Літаратура? У якую можна так верыць і так любіць яе, што яна робіцца ўся — жыццё? Не як кніжкі тлумачаць, а як ты сам для сябе тлумачыш?
Так тлумачу: ёсць уласна літаратура, 1-га гатунку, якая заўсёды ствараецца ў апазіцыі да пануючага ладу, пануючых густаў, і літаратура 2-га гатунку — пазітыўная, літаратура абслугі. Мэтай «уласна літаратуры» заўсёды было змаганне: з рабаўладальніцтвам, феадалізмам, імперыяй, хрысціянствам, паганствам, аскетызмам, распустай, атэізмам, рэлігіяй, рэвалюцыяй, контррэвалюцыяй, камунізмам, капіталізмам і да т. п. — з тым, што ўзаконена і пануе; акрамя таго, і са сваёй названай сястрою — «літаратурай абслугі», мэта якой была (і ёсць) — падтрымліваць пануючы лад і пануючыя густы.
Змаганню супрацьстаяла цэнзура. Паступова задача літаратуры 1-ай звялася да барацьбы не супраць пануючага ладу і густаў у цэлым, а супраць уласна цэнзуры. Хоць само гэтае супрацьстаянне нібыта апраўдвала літаратурны працэс, даказвала яго неабходнасць, адбывалася тое, што забываўся галоўны аб’ект літаратуры — чытач. Каб абдурыць цэнзуру, трэба было ствараць новыя формы — як правіла, больш складаныя ў параўнанні з папярэднімі, ужываць эзопавую мову, хаваць асноўныя думкі ў апісанні прыроды і ў любыя іншыя апісанні; паступова забывалася першае і «залатое» літаратурнае правіла: толькі тыя формы, стыль, мова, апісанні апраўданы і з’яўляюцца мастацкімі, якія найкарацейшым шляхам, проста і ясна, даносяць асноўную думку да сэрца і розуму аб’екта — чытача.
Гэта першае, а другое — гармонія. Пажадана, каб чытач, чытаючы (менавіта так: чытач чытаючы), мурлыкаў ад задавальнення.
Са знікненнем цэнзуры атрымалася, што аўтаматычна знікае і «ўласна літаратура», літаратура змагання. Магільшчык апынуўся ў адной яме з тым, для каго яе капаў, і цяпер застаецца толькі чакаць, пакуль зверху не пачнуць ляцець першыя жмені пяску.
Але літаратура 2-ая з адменай цэнзуры застаецца, і мэты ў яе застаюцца тыя ж: усялякімі спосабамі закалыхваць людзей. Вось тут — стоп.
Мая літаратура, якую я сумленна
ствараў амаль 20 гадоў, якраз жа і была літаратура абслугі. Яна абслугоўвала, апраўдвала, усяляк ухваляла пануючы лад і змагалася толькі з дробнымі скажэннямі асноўнай лініі. Дык працягвай абслугоўваць далей і жыві.Уся справа ў тым, што пры змяненні пануючага ладу, той самай «асноўнай лініі», змяніліся не мэты, а формы літаратуры абслугі. З апісальна-рэалістычнай яна цяпер павінна стаць забаўляльнай. (…)
I калі ўспомніць, што на маім стале перад інфарктам якраз і ляжала аповесць дэтэктыўна-забаўляльная, з усімі атрыбутамі новага (якое раніцай новае, а ўвечары ўжо старое): рэкетам, прастытуткамі, суперменамі, далярамі — карацей, нешта абы-што, а я адчуваю, што толькі такое цяпер і трэба…
Тады многае, калі не ўсё, робіцца ясна.
Я зразумеў, што ў гэтай новай якасці абслугі мая творчасць не вытрымае канкурэнцыі… Мабыць.
IV
Ішлі дні.
Ён патроху пісаў, хадзіў у лес, на рэчку, на могілкі, увечары глядзеў з Лідаю тэлевізар, раніцаю парыў ногі ў бярозавым лісці. Ці то гэтае лісце памагала, ці Лідзіная вясковая ежа, чыстае паветра, ці гэтае спакойнае роўнае жыццё, калі не трэба некуды рвацца, нечага ўвесь час хацець, калі можна спакойна, у адзіноце, пасядзець, паляжаць, прывесці ў парадак думкі і настрой, — але яму сапраўды рабілася з кожным днём лягчэй, сэрца ўжо амаль не балела, ногі пакрысе зусім перасталі ацякаць.
Ён мог хадзіць ужо без кійка, далёка. Прайшлі дажджы, кінуліся расці грыбы, знайшоўся новы занятак.
Ён абышоў усе знаёмыя з малых гадоў мясціны, многае ўспомніў, перажыў па-новаму. Раз выбраўся ў суседнюю вёску, дзе была пошта, і заказаў тэлефонную размову з Мінскам, пагаварыў з жонкаю. Усе навіны былі добрыя. Жонка прасіла прабачэння, што не пісала, турбавалася, як ён там, шкадавала, што адпусціла яго аднога такога, прасіла ўжо прыязджаць дамоў. Алесін (дачкі) кавалер сабраўся ўрэшце жаніцца. Званілі сябры, пыталіся, куды ён знік, цікавіліся, ці піша што-небудзь новенькае. Выйшла яшчэ адна рэцэнзія на яго «Выбранае». Па дарозе назад ён успамінаў Мінск, думаў, як прыедзе і будзе расказваць сябрам, што нездарма чалавека ў цяжкія хвіліны цягне на радзіму, праўда, што родная зямля ратуе. I яго вось уратавала…
Самаму было дзіўна, што больш за ўсё яго ўзрадвала ў гэтай размове тое, што выйшла рэцэнзія і сябры чакаюць ад яго яшчэ новых твораў. Хоць ён добра ведаў рэцэнзента, напярод мог сказаць, што там будзе напісана, усё роўна прыемна было прадбачваць чытанне той рэцэнзіі — як і ў ранейшыя, да хваробы, часы.
У той вечар, седзячы з Лідай каля тэлевізара, яму стала сорамна, калі ўспомніў, як рлакаў перад ёю, пытаўся пра смерць… Упершыню падумалася, што вяскоўцы і дачнікі, відаць, абгаварылі Ліду з ног да галавы — і яго, вядома, — за тое, што жывуць ледзь не ў адной хаце…
I гэты сорам і нейкае раскаянне ў нечым былі першым пробліскам вяртання да сябе ранейшага. Адбылося акурат тое, аб чым ён пісаў у сваім дзённіку 30 гадоў назад: паздаравела цела, патроху пачало вяртацца здароўе — і дух паздаравеў, і пытанні, якія раней так палохалі, даводзілі да жаху, цяпер здаваліся не такімі ўжо і безадказнымі. Іх можна і трэба было цяпер вырашыць. Каб жыць, як і жыў.
Змяняўся дух — змяняліся і думкі яго, і матыў запісак.
Я не столькі жыў літаратураю, колькі прывык жыць ёю. Дык чалавек прывыкае і да сваёй правай рукі, а калі яе можа адрэзаць, прывыкае і жыве без рукі. Прывыкну і я жыць без літаратуры. Нічога ад гэтага ў свеце не зменіцца. Малады хлопец недзе ў глухой вёсцы, які хоча вырвацца на шырокае жыццё, не знойдзе ў тваіх творах адказу на пытанне «як жыць?», і маладая дзяўчына не заплача над лёсам тваёй гераіні; яна, дзяўчына, наўрад ці нават разгорне часопіс з тваёй новай аповесцю. I стары чалавек, паважаны пенсіянер, не напіша табе — вось, я так люблю Вашыя творы, а цяпер чуў, што Вы сабраліся кінуць пісаць, дык вельмі — ад імя чытачоў — прашу Вас гэтага не рабіць. I крытыка не ўзбунтуецца, што літаратура, страціўшы мяне, нешта страціць.