Восень пасярод вясны

— І падараваў яго Пахвісневу!

— Не, узяў сабе, прысвоіў — і ўсё на гэтым скончылася. Чыгунка ніколі праз Паляны не пройдзе!

— Нічога не разумею! Што ж здалося крыўдным Пахвісневу?

— Напамін пра малатарні, — Серабракоў са шкадаваннем глянуў на дно апусцелага збанка. — Тыя самыя малатарні, што пачалі вырабляць у нашым Вішневе. Толькі што іх пахвалілі ў «Кур’еры Віленьскім»: не ўступаюць англійскім, а цана ўсяго 220 рублёў.

— У параўнанні з англійскімі — сапраўды боская цана.

— Магла б быць яшчэ ніжэйшая, — засоп спраўнік. — Меліся іх прадаваць па дзвесце. Але потым накінулі яшчэ дваццатку — для Пахвіснева. Думаў: ніхто не ведае, ціха ўвойдзецца. Ажно ведаюць людзі. Шыла ў мяшку не схаваеш!

— Не перажывай, Аляксандравіч. Можа, пранясе міма.

— Не пранясе! Малатарні то Пахвіснеў праглыне. Агалоскі пабаіцца, Але за бунты іжыцу прыпіша. Маўляў, наш павет — рассаднік заразы. Ад нас яна ў суседнія паветы перакінулася. Вунь ужо і на Міншчыне…

У гэты момант у дзверы канцылярыі нерашуча пастукалі.

— Хто там? — раздражнёна спытаў Сулькевіч, і, не чакаючы адказу, схапіў збанок і кубкі, схаваў іх у шафу.

— Гэта я, Варановіч, — глуха пачулася з-за дзвярэй. — Наш Міхаіл Аляксандравіч тут прабывае?

— Тут я, тут! — адазваўся Серабракоў, распазнаўшы голас свайго новага сакратара. — А што вам, Самуіл Аляксандравіч. так пільна прыспічыла?

— Гэта не мне. Тут прыйшоў нейкі мужык. Кажа, што ў важнай патрэбе. Змову супраць самога цара выкрыў!

Сулькевіч адсунуў засаўку, расчыніў дзверы. За парогам побач з разадзетым як на свята Варановічам стаяў стары мужык у паношаным кажуху. У руках ён цёр шапку-аблавушку.

— Здрастуйце, ваша сяцельства, — ціха прамовіў ён і, перажагнаўшыся, нізка пакланіўся.

— Кланяцца не трэба, — зморшчыўся спраўнік. — Я н’е бог і не цар. Такі ж чалавек. Ты чый, мілы, будзеш?

— Я? Нічый. Я гасудараў. Раней дамініканцаў з Астраўца, а цяпер гасудараў. З Палушы я. Можа, помніце, ваша сяцельста, такрочнай восенню вы зрабілі гонар нам, загразнуўшы ў крыніцы на спуску да палушанскага млына… Помніце, яшчэ двое мужыкоў мелі… Мелі шчасце выцягваць вашу брычку… Паглядзіце на мяне, можа, і ўспомніце мяне — у армяку я тады быў, у шэрым…

— Як жа не помніць! Ну і злы я тады быў на вас! Разгультаіліся! Дарогі падсыпаць не можаце! Вам жа ездзіць па ёй!

— Дак падсыпалі неяк — зноў прабіла. Крыніца ж, за перапрашэннем вашага сяцельста, яна ўсё праб’е. — Грыва быў ужо не рады, што прыгадаў тое здарэнне, калі за выцягнутую брычку ім выпала па грыўні.

— Ну добра, добра. Няхай вам горай будзе ад свайго гультайства. Сядзіце ў балоце ў сваіх Палушах, калі вам так падабаецца… Дык якая крамола ў вашай там вёсцы аб’явілася? Мужыкі бунтаваць уздумалі, ці што?

— Крый божа, ваша сяцельста! Як можна! Мы цару верныя, за маніхвест яму ў ножкі кланяемся… Бунтуюць паны — ім жа згону шкода. Таму і праўдзівы маніквест ад нас скрываюць…

— Якія паны? — перабіў ад акна Сулькевіч. — Ты ж сам сказаў, што вы казённыя. Значыць, пана ў вас — няма!

— Ага, няма. У нас няма. Але ў Аняліне, за перапрашэннем, ёсць. Пан Талочка, аконам, а над ім пан Ляшчынскі. Яцакам завуць.

— І што ж гэтыя паны табе дрэннага зрабілі? — Сулькевіч усё больш раздражняўся.

— Мне — нічога. Але цару збіраюцца зрабіць. Яй-богу, збіраюцца, ваша сяцельста. З Аршавы тайныя паперы прывезлі, у старым караніку схавалі. А сягоння збор у іх будзе. Галоўны наўмыснік, як яго, ну, круціцца ў галаве, а не ўспомню, галава як рэшата стала… Значыцца, галоўны наўмыснік з Вільні да іх прыедзе і будуць радзіцца, як…

— Пачакай! — перабіў Серабракоў. — Няма ў маім павеце Аняліны. Не помню такога маёнтка. Дзе ж ён знаходзіцца?

— За рэчкай, ваша сяцельста. За Лошай. Каля гасцінца, што да карчмы Бастомскага выходзіць.

— За рэчкай, значыць? — з палёгкай выдыхнуў Серабракоў. — Тады гэта ўжо не мой павет. За Лошай пачынаецца Віленскі павет. Разумееш: не Ашмянскі, а Віленскі! Таму табе трэба было не сюды, а ў Вільню ехаць.

Нібы шукаючы паратунку, Грыва адчайна глянуў назад, на дзверы, і тут жа ўпаў на калені:

— Ратуйце, ваша сяцельста! Не дайце загінуць! У Вільню я ўжо не паспею. І не быў я там ні разу — куды мне!

— Хочаш — заўтра вазьму цябе з сабой у Вільню.

— Заўтра будзе позна… Сягоння яны збіраюцца, сягоння! Сягоння і браць іх трэба!

— Ды зразумей ты! — зноў умяшаўся Сулькевіч. — Не наш гэта павет!

— Але ж наўмыснікі, супраць цара ідуць…

— Зноў.за сваё! Ну як табе гэта давесці… Скажам, твой сусед… Хто ў цябе сусед?

— Бязлеп. Безляповіч, значыцца.

— Скажам, твой сусед Безляповіч б’е на панадворку сваю жонку. Маеш ты права ўмяшацца?

— Не, куды там. Яшчэ па мордзе надасць.

— Значыць, ні на жонку суседа, ні на яго панадворак ты права не маеш?! — наступаў Сулькевіч.

— Але. Не маю.

— Дык якое ж мы маем тады права ехаць у суседні павет, у тое Аняліна, і некага там браць! У іх ёсць свой начал — няхай ён і разбіраецца!

— Ага, свой. І праўда: мы да Палянскай воласці, а яны да Шумскай.

— То чаму ж ты ў Шумск пе ляцеў?

Але Грыва не адказаў. Нешта цяжка варочалася ў яго галаве — як непрыцёртыя камяні ў жорнах. І раптам — успомнілася:

— А таго галоўнага наўмысніка Сыракомля завуць.

Серабракоў падышоў да Грызы, узяў яго за плечы, заглянуў у выцвілыя вочы:

— А ты, хлопе, не брэшаш?

— Каб маёй Хрысцінцы так светласці вечнай не бачыць…

— І хто табе пра Сыракомяю сказаў?

— Пані сказала! Дальбог, пані пры мне гаварыла.

— Успомні: што яна гаварыла?

— Гаварыла, калі ўсе даведаюцца, што сам Сыракомля прыбудзе, то і спаўзуцца. У Аняліну, значыцца.

— Тады і мне прыйдзецца паўзці! — нечакана для Грывы разрагатаўся Серабракоў. — Што ж ты мне адразу пра яго не сказаў! Калі будзе сам Сыракомля — тады іншая справа. Тады прыеду. Абавязкова прыеду! Хоць і прыпазнюся, можа… Толькі б зноў у Палушах не загразнуць… А ведаеш што, хлопе, паедзем разам, у адной брычцы, а? Дарогу за рэчкай пакажаш.