Восень пасярод вясны

— Як на тое будзе панская воля. Магу нават у свежы нумар «Кур’ера Віленьскего».

— Ты — атрымоўваеш «Кур’ер Віленьскі»?

— А чаму беднаму Бастомскаму не мець газету? Ёсць што расказаць і панам і хлопам.

Сыракомля разгублена адпіў з меднай конаўкі, папярхнуўся, занюхаў хлебам. І тут жа здзівіўся: сівуха была неразбаўленая. Дзіва, ды і толькі! Няўжо сапраўды не разбаўляе? Няўжо не ашуквае, ставячы замест адной рыскі на сцяне тры ці чатыры? Расло ўпартае жаданне нечым прынізіць карчмара.

— Пакажы крэйду, парху!

Карчмар дастаў з зашклёнага крэданса кавалак крэйды, абражана падаў госцю:

— Уй, нашто шаноўны пан нас крыўдзіць. Сярод нас таксама ёсць людзі розныя. Як і паміж вамі… Калі б нас не было, то хто пану тады пагасіў бы агонь у вантробах!

Сыракомля пакруціў крэйду ў руках: нідзе ніякіх барозначак… Праведнік, бач, і ў настроі маім разабраўся. Ну, дык я выкладу табе свой галоўны козыр:

— Аднак жа п’янства ёсць найпершая прыкмета нявольніцтва. А ты пашыраеш п’янства… Значыць, ты садзейнік нявольніцтва!

— Уй, вяльможны пане, нашто такія словы. Не будуць піць у мяне, то будуць піць у Сімы. А Сіма — той ужо высмакча апошнюю кроплю крыві… Да таго… Да таго ж, шаноўны пане, п’яны нявольнік адчувае сябе панам. Ну, няхай не дзень, то гадзіну. Дык чаму мне не даць яму хоць гэту маленькую радасць?! Унь, ён, — карчмар кіўнуў у бок мужыка, — сягоння павінен быць на дворнай рабоце. А ён раздабыў недзе рубля, выпіў кварту і нікога сабе не шманае. Гэй, ты, Гармаш, — гукнуў ён селяніна, — працверазіся і пакажы дарогу шаноўнаму пану. Ён у ваш маёнтак едзе, у Анелін!

Прысутнасць анелінскага селяніна здалася Сыракомлі ледзь не боскай наканаванасцю. Узяўшы свой паўквартак, паэт падсеў да асалавелага мужыка:

— Як маешся, міленькі! Ты сапраўды з Анеліна?

— Н-не-а, я з Расолаў. У А-аняліну хаджу на ра-аботу.

— То, можа, праедзешся са мной? Дарогу мне пакажаш?

— Н-не-а, туды сягоння мне няможна. Талочка біць будзе!

— Гэта ваш аканом? А што пан?

— А-а што пан. Прыедзе гады ў рады. Талочка яго вакол пальца абкруціць.

— Ну, мы Талочку не дамо цябе біць. Я і тая пані, што з Варшавы прыехала. Ты бачыў калі тую паню?

— Н-не-а, учора першы раз. Ні-ічога сабе такая пані.

— Дык хто яна анелінскаму пану? Сястра? Каханка? Жонка? А можа, ты, міленькі, яшчэ выпіць хочаш? Вось на табе, маеш рубля…

Гармаш працверазела глянуў на нечаканага дабрадзея. Што за накідзь сягоння такая: цэлы дождж рублёвы сыплецца. Але адмаўляцца не стаў: калі дурні даюць, то разумны бярэ.

— Сястра — то не, пра сястру мы чулі б, — Гармаш яшчэ не разумеў, што ад яго жадаюць выведаць, і таму выкручваўся як мог. — Можа, проста так знаёмая. А можа, і жонка. Хто іх разбярэ.

— Ну… як яны спяць? Разам? Асобна?

— Можа, разам. А можа, і паасобку. Хто іх там разбярэ. Мяне яны тады не клічуць, гы-гы! Ведаю толькі, што ў ядвабных кашульках спяць. Зіма ім, а мне ідзі туды, грубы палі.

— Дык няўжо ты нічога пра сваіх паноў не ведаеш! — Сыракомлю разбірала злосць.

— Ведаць? Чаму ж не ведаю! — мужык перайшоў на шэпт. — Дай, вашмосць, яшчэ рубля, то скажу, у якім караніку тая пані з Аршавы свае паперы схавала. Проціў цара, значыць, каторыя.

Сыракомля ўскочыў, бы ўджалены:

— І з такім іудам я прысеў яшчэ за адзін стол! — недапіты паўквартак так і застаўся недапіты. Добра яшчэ, хоць карчмар не чуў, знік за перагародкай. — Глядзі, каб не смеў, хаме, нікому пра… пра сваіх паноў дрэнна гаварыць. А то скажу Талочку — усыпле табе як піць даць. Так адлупцуе, што дзесятаму, міленькі, закажаш!

— Гэты адлупцуе, ой адлупцуе! — паныла пагадзіўся Гармаш. Сёння ён увогуле ўжо нічога не разумеў: робіш чалавеку дабро, расказваеш сакрэты, а ён зверам на цябе кідаецца.

— Ото ж то! Мала вас Талочка сячэ! Разгультаіліся! Разбазырыліся!

— Уй, і праўду шаноўны пан кажа, — усунуў свае тры грошы карчмар. У руках ён нёс пірагі, загорнутыя ў кавалак кужалю. — Разгультаіўся ён. Гэта ж каб з самага ранку піць. Ні разу такога ў мяне не бывала. Звычайна прыходзяць вечарам, у свята. Пагамоняць, патанцуюць… Вось вяльможнаму пану піражочкі, хай пан спажывае на здароўечка. З пана яшчэ тры дзенежкі.

Пакорпаўшыся ў кашалі, Сыракомля знайшоў якраз тры новыя дзенежкі з вензелем «А» на адвароце і паклаў на працягнутую далонь. Дзіўна, у гэтым карчмару, у яго прыгорбленай постаці зусім на адчувалася прыніжанасці. Ён проста рабіў сваю работу і, браў за яе грошы. Дарэмна пакрыўдзіў яго.

— І выбач мне, выбач, міленькі! Сёння ты ўжо другі чалавек Маісеева веравызнаныя, якога я нехаця абразіў. Сярод вас таксама ёсць вельмі дастойныя людзі: браты Бейліны, Кінкулькін… Быў яшчэ Май-мон… Хочаш, міленькі, я засведчу, што ў цябе добрая карчма. У «Кур’еры Віленьскім» або і тут. Дай сюды крэйду!

Падышоўшы да закопчанай сцяны, Сыракомля акуратна вывеў:

«Свядчэн, жэ карчма та ест лепшон на Літве, а, быць можэ, і на цалым свеце!» [5]

5

«Сведчу, што гэта карчма з’яўляецца лепшай у Літве, а можа быць, і ва ўсім свеце!» (польск.)

І размашыста падпісаўся: «Владыслав Сырокомля».

Карчмар падышоў, уголас прачытаў, прыцмокваючы губамі. Дайшоўшы ж да подпісу, аслупянеў:

— То яснавяльможны пан і ёсць той слаўны паэта Сыракомля?! Як жа я, дурны, адразу гэтага не здагадаўся! Я ж відзеў панскую падобнасць у кніжцы, чытаў я тую кніжку! Ад пана Лакуціеўскага браў… Такая радасць, такі гонар для маіх бедных парогаў. Але Сыракомля не слухаў ашчасліўленага карчмара. Схапіўшы пірагі, хутка выйшаў на двор, адвязаў ад плота Баранавалоку. На дне душы ўжо з’явілася сумненне, а ці правільна ён зрабіў, рассакрэціўшы ў карчме сваю асобу. У выпадку чаго анелінскі мужык скажа, што маўчаць пра паперы яму загадаў Сыракомля. І навошта было праяўляць перад карчмаром сваю пыхлівасць, прызнавацца, хто ён ёсць на самай справе?! Усё выйшла неяк нясціпла. Хоць і злога намеру таксама, здаецца, не было.

«Значыць, Галена прывезла нейкія тайныя паперы, — думкі Сыракомлі пайшлі ў іншым кірунку. Як і дарога, што адгалінавалася ад Чорнага тракту. — Мусіць, з канспірацыяй звязалася… Ад яе ўсяго можна чакаць! Рашучая яна — і ў каханні, і ў жыцці, і на сцэне. Ніколі не ведаеш, калі яна іграе, а калі гаворыць, што думае. І як гэта лёс мяне звёў іменна з ёй? Чаму з тысяч і тысяч падобных… кветак я выбраў якраз яе: яркую, але без водару. І… бясплодную…»

І Сыракомля паспрабаваў сабе ўспомніць, як яно было, з чаго пачыналася. Завязалася ўсё гэта ў першы ягоны прыезд у Вільню. Ішоў ён тады па Нямецкай вуліцы і бесклапотна лічыў кожную жанчыну, якая сустракалася яму ў той сляпуча сонечны дзень. Першая, другая, трэцяя, чацвёртая… Звычайныя твары, халодныя, здзіўленыя позіркі ў адказ… І тут яму чамусьці здалося, што вось трынаццатая будзе зусім іншая, будзе нязвычная. І што шляхі іх абавязкова скрыжуюцца, сыдуцца… Трынаццатай аказалася невысокая жанчына з каштанавымі косамі, акуратна ўкладзенымі вакол галавы, і ямачкамі на пунсовых шчоках.