Восень пасярод вясны

Але нічога такога не зрабіў. Свет стаў яшчэ больш жорсткі і незразумелы. Усё жыццё сваё ён растраціў на дробязі і цяпер памірае — без вучняў, без паслядоўнікаў. У чые рукі перадасць уладу? Габздыль тупы, як пень, нават лаціну не асіліў. У Масонця хутка будзе сям’я, і ён пакіне кляштар. Паслушнікі і клерыкі таксама не падаюць асаблівай надзеі. Выходзіць, што застаецца толькі ён, мужык, беглы катаржнік, але і разумнік, асоба, пакутнік. За аднаго грэшніка, які пакаяўся, на небе больш даюць, чым за дзесяць праведнікаў… Гэты чалавек ведае, чаго ён хоча. Мае сілу волі. Практычна глядзіць на свет. Таму можа дабіцца ўсяго таго, чаго не дабіўся ён, незразумелы сабе самому гібрыд педанта і летуценніка, стары няўдачнік, які рваўся да ўлады, але так і не спазнаў яе смаку. Заўсёды ён за дрэвамі не бачыў лесу, а за лесам не бачыў дрэў. А гэты — бачыць.

— Павер, сыне мой, — прыар зноў расплюшчыў вочы, — што я табе не вораг. І сягоння не шкадую, што ў цяжкую часіну працягнуў табе руку дапамогі. Урэшце, гэта абавязак кожнага хрысціяніна. Павер таксама, што і мне хацелася агульнага шчасця. Дзеля яго самаахвярна нёс я свой крыж, пакутаваў, пасціўся. Але потым зразумеў — тут я буду шчыры з табой, як на споведзі, — зразумеў, што мае пакуты не маюць асаблівага сэнсу, бо ад іх не змяншаюцца пакуты іншых. І тады… Тады прыйшло жаданне ўлады. Бо толькі ўлада можа змяніць свет…

Прыар змоўк, зноў заплюшчыў вочы, прыслухаўся да болю ў грудзях. Боль, здаецца, адступаў. А разам з ім адступала адчуванне Непазбежнасці. Нараджалася кволая Надзея: з усімі — так, а з ім — не!

— То, можа, ксёндз прыар трошкі падрэмле? Сон, кажуць, найлепшы лекар.

Хворы расплюшчыў вочы і ўважліва глянуў на Галабурду. Дык што ў ім мужыцкае? Рукі? Твар? Мяркуючы па старых партрэтах, такія былі калісьці і ў радавітай шляхты. І калі нічога не ведаць пра яго мінулае, можна нават уявіць, што ў яго жылах, якія вяровачкамі выступілі на руках, цячэ блакітная кроў. Вось толькі маленькі задзёрты нос ніяк не стасуецца да такога буйнога аблічча… Але хіба гэта істотна?

— Не, сыне мой, раз пачалі мы сур’ёзную гаворку, то мусім яе і закончыць. Пакаюся, сыне мой, у гэтую, можа, апошнюю для мяне гадзіну. Я таксама зведаў гардыню. Мне таксама марныя справы засцілі ўвесь божы свет. Калі я зразумеў, што аднымі пакутамі нічога не зыначыш, зажадалася ўлады, ох як зажадалася! У марах я сябе ўжо бачыў архіепіскапам усёй імперыі, займаў крэсла Богуша-Сестранцэвіча. Неяк мне нават сніўся сон: я наварочваю на каталіцкую веру самога Мікалая Першага і, адпускаючы або не адпускаючы яго грахі, кірую ўсёй дзяржавай, усімі яе народамі! Сон здаўся мне вешчы, і я кінуўся ў бой. Інтрыгі, інтрыгі, інтрыгі… Але ворагі мае таксама пільна за ўсім сачылі… І вось з кляймом змоўшчыка я аказаўся ў Астраўцы, у самым бедным і занядбаным дамініканскім кляштары літоўскай правінцыі. Да таго ж пра кляштар гэты пасля візітацыі Фаустына Цяцерскага, чалавека шанаванага, бо ў Сібір ссылаўся, пайшла дрэнная слава: маўляў, бязвер’е тут звіло гняздо, законнікі пагразлі ў грахах… Прызнаюся, сыне мой, прыехаўшы сюды, я спачатку ўпаў у чорны адчай. Днямі не выходзіў з келлі, Бахусу аддаваў даніну. Але потым мяне ахапіла новая гардыня — адпусці мне, божа, гэты грэх, як і мы адпускаем нашым вінавайцам… Захацелася мне адрадзіць кляштар, ды так, каб ён слыў па ўсёй Літве і Русі. З дапамогай паноў Кастравіцкіх і Жылінскіх касцёл адрамантаваў, абраз святых Казмы і Дамяна аднавіў і ледзь не цудадзейным зрабіў. Здалося мне, што гэта я сам сабе пры жыцці помнік раблю…. Але тут мяне падсцерагала расчараванне за расчараваннем. Прыбыткі ад млына і корчмаў пачалі змяншацца. Страцілі мы засценкі ў Палушах і Ваверанах. Галоўнае ж расчараванне маё — тутэйшы народ. Колькі красамоўства ўкладваў я ў свае казанні — нічога не дапамагае! Вера-то ў народзе ёсць, але вера неглыбокая, нетрывалая. Паганства многа ў душах засталося, прадзедаўскіх забабонаў… І табе, сыне мой, прыйдзецца выкарчоўваць іх, несці людзям агонь веры сапраўднай!

— Мне? — кірпаты нос Галабурды здзіўлена ўзняўся ўгору.

— Перш за ўсё — табе, сыне мой. Я сёння пакутліва думаў, хто возьме з маіх рук крыж, калі мне давядзецца адысці ў іншы свет. Хто правядзе ўрачыстае святкаванне гадавіны нашага кляштара. Два з паловай стагоддзі яму хутка… Неяк і фундатараў Корсакаў трэба было б успомніць… Пра што гэта я? Зноў перарвалася думка… Ах, вось што. Думаў я — і надумаў, што толькі табе быць прыарам пасля маёй смерці. Горды ты, сумняваешся занадта. Але галава ў цябе светлая. І мужыка лепш за мяне разумееш. Бо… Бо сам мужык, не папрокам будзь сказана. У цябе слова не разыходзіцца са справаю, а ў мяне разыходзілася, і часта.

Ад шкадавання сябе самога на вачах прыара выступілі слёзы. Каб схаваць іх, ён зноў прыкрыў цяжкія павекі, змоўкнуў. Галабурда ўстаў з зэдля і нерашуча затупаў ля ложка.

— Вось нібы і выспавядаўся я, сыне мой. І лягчэй стала. Нібы камень з плячэй зваліўся… Цяпер ты ідзі, сыне мой, толькі дай блаславенства і ідзі. Думаў, прыйдзецца прымаць мне апошняе памазанне — ажно, слава ўсявышняму, абышлося. Папярэдзіў ён мяне, але не ўзяў… Толькі прынясі мне, сыне мой, гарачай гарбаты. А то вусны засмяглі. Не дзіва: ад учарашняй вячэры нічога ў роце не меў.

— Я зараз, ойча вялебны, я мігам…

Аднак міг той ператварыўся ў доўгае чаканне. Прыар перабраў у памяці ўсе драбніцы нядаўняй размовы з Галабурдам і пачаў ужо нават шкадаваць, што быў з ім такі шчыры. Прызнанне ў слабасцях нібы зраўняла паміж імі ранейшую агромністую дыстанцыю — і ў веку, і ў чыне. І, бач, ён, мужык, адразу адчуў гэта, карыстаецца, не спяшаецца… Ад крыўды прыар зацяў вузкія перасохлыя губы і чакаў, усё больш нецярплівячыся.

Нарэшце за дзвярыма пачуліся цяжкія крокі. Штурхнуўшы каленам дзверы, Галабурда ўнёс разную драўляную тацу з імбрычкам, алавяным кубкам і сподачкам, на якім ляжаў кавалак жытнёвага торту з мёдам. Скарынка была ўпрыгожана дзірачкамі, зробленымі кончыкамі відэльцаў.

— Можна падумаць, што за гарбатай давялося ў Вільню хадзіць, — не ўтрымаўся прыар.

Але вялізныя вочы Галабурды былі па-ранейшаму дабрадушныя.

— Прашу выбачыць, вялебны ойча. З Анеліна прыехаў пан Талочка і пільна прасіў, каб яго пусцілі да ксяндза прыара. Не мог жа я такое дазволіць…

— А што яму трэба, гэтаму старому грахаводніку? Нябось, зноў адпушчэння грахоў хоча!

— Не, у яго іншы інтэрас. Аказваецца, прыехаў у Анелін пан Яцак Ляшчынскі і хоча, карыстаючыся выпадкам, сёння пасвенціць крыж на тым месцы, дзе калісьці перуном забіла яго матку.

— А, памятаю, памятаю. Набожная была пані. Праўда, з мінулым… Але чаму такая паспешлівасць? І хіба нельга было папярэдзіць хаця б на дзень раней?

— Гэты Талочка сказаў, што пан Ляшчынскі павінен ужо ад’язджаць. У яго важныя абавязкі на будаўніцтве варшаўскай каляі. Раней жа Талочка не мог папярэдзіць, бо ездзіў запрашаць самога Сыракомлю. Сам Сыракомля будзе сягоння ў Анеліне!

Слова «сам», ды яшчэ паўторанае двойчы, балюча кальнула прыара. Паэта ставяць вышэй духоўнага пастыра. Па паэта раней паслалі, чым па пастыра, І якога паэта! Таго, хто ў Познані дапусціў выпад супраць самога папежа! Краёвыя газеты не раз паўтарылі гэта ўслед за «Пшэглёндэм Познаньскім», які не стане выдумваць — выданне саліднае… Таго, хто парушыў святое таінства шлюбу і зблытаўся з нягоднай камедыянткай! А можа, яшчэ яе і ў Анелін прывязе як выклік людзям… Не, каб ён быў бы нават самы здаровы ў свеце — і то не паехаў бы глядзець на такую распусту. Занадта вялікі гонар для іх быў бы! Няхай тады едзе гэты мужык! Хопіць ім і мужыка! Але як бы тут усё натуральней сказаць…

— Сыне мой, ты ж добра бачыш, у якім я цяжкім стане. Хіба магу я трэсціся цэлых дзесяць вёрст? І не паехаць не выпадае. Усё ж нашы парафіяне, хоць і не самыя набожныя. Пасвенціць крыж у такія жалобныя дні — значыць зрабіць учынак, мілы пану богу. Таму едзь, сыне мой, замест мяне. Пан Талочка, мусіць, чакае?

— Чакае. Але брычкі ў яго няма. Ён конна.

— Конна? Якое нахабства! Пашкадаваць для мяне брычкі! Каб я сваю карэту па такім балоце ламаў!

— Брычка, ён казаў, пайшла ў Вільню.

— Па Сыракомлю, значыць. Зразумела, першы паэт Літвы, а мы хто? — спачатку замест «мы» прыар намерваўся сказаць «я», але тут раптоўна пажадалася, каб пачуццё прыніжанасці перадалося нават Галабурдзе. І, здаецца, пацэліў.

— Што ж, мне тады таксама выпадае адмовіць?

— Не трэба, сыне мой. Вазьмі белага каня і едзь з гэтым Талочкам конна, — прыар наперад смакаваў, які эфект гэта выкліча па дарозе ды і ў самім Анеліне: дамініканец — ды конна. Не, такое ім не ўвойдзецца, за такое ім прыйдзецца падвойную, не, патройную ахвяру на кляштар зрабіць. А палічаць пасвянчэнне няважным — тым лепей: няхай перасвенчваюць, няхай мяне другі раз слёзна папросяць… — Не забывай, што быць прыніжанымі і пакорлівымі нас вучыў святы Дамінік, наш патрон. Перад смерцю ён загадаў сябе пакласці на попеле… Пакорлівасць лечыць гардыню. Нават сам Езус Хрыстус на асла сядаў. Не на каня — на асла!