Восень пасярод вясны

Шчокі гэтыя яму чамусьці адразу прыгадалі півоніі. Тыя самыя півоніі, што выраслі з карнявішча, якое бацька неяк аднойчы прывёз з Нясвіжа як плату. Давалі бацьку грошы, але ён папрасіў карэнні гэтай нябачанай кветкі. У першы год півонія збуяла, але ў другі выкінула два тугія бутоны. Сыракомля згадаў, з якой нецярплівасцю ён тады штохвілінна бегаў глядзець, калі ж яны раскрыюцца. Урэшце к вечару абедзве кветкі раскрылі далікатныя пунсовыя пялёсткі, запахлі дурманлівым водарам. Хлопчык прысеў каля іх і глядзеў, зачараваны, на цуд, ад якога на вочы набягалі слёзы замілавання. Але тут прыйшла маці і жорстка сказала, што півоніі трэба зрэзаць, бо ноччу будзе мароз. Божа ты мой, якую істэрыку ён тады пачаў. Крычаў, — што кветкам будзе балець. Няхай ужо лепей яго рвуць на кавалкі, калі такая мама бессардэчная! Здзіўленая маці адступіла, пайшла дамоў. Ён жа доўга ў той вечар не ішоў вячэраць — усё глядзеў і глядзеў на кветкі. А назаўтра яны пачарнелі, абвараныя нечаканым марозам. Ён спрабаваў іх адагрэць: прынёс збанок з цёплай вадой і ўсоўваў туды, згінаючы, кожную па чарзе. Але півоніі абвялі, асыпаліся.

Дык вось, румяныя шчокі незнаёмай жанчыны здаліся яму тымі дзвюма півоніямі, выклікалі той жа салодкі экстаз (тады ён ужо ведаў, што гэта такое). Ён збянтэжана ўсміхнуўся жанчыне, яна яму прыязна адказала тым жа. Потым, адышоўшы некалькі крокаў, ён аглянуўся, яна — таксама. На момант іх позіркі сустрэліся зноў. І Сыракомлі здалося, што ў яе вачах было шкадаванне: хто яго ведае, ці ўдасца пабачыцца зноў.

А потым, прыйшоўшы вечарам таго ж дня на кватэру да Кіркора, Сыракомля пераканаўся, што бываюць цуды на свеце. Выпадкова сустрэтая жанчына аказалася жонкай чалавека, з якім ён даўно перапісваўся, з якім яго лучыла любоў да Літвы, цікавасць да яе мінулага. Калі Адам знаёміў іх, яна па-змоўніцку ўсміхнулася, ад чаго ямачкі на шчоках сталі яшчэ глыбей, нібы асяродкі півоній. Але тут Кіркор стаў пераконваць яго, што ён абавязаны напісаць гераічную паэму пра вайну літвінаў з крыжацкай навалай. Гаспадыні стала сумна, і яна, прынёсшы ім кавы, аддалілася.

Паэму пра барацьбу з крыжакамі ён пачаў пісаць, пераехаўшы ў Барэйкаўшчыну. Тыя далёкія часы ўяўляліся цьмяна. Галоўны герой, Маргер, здаваўся нерэальным, прывідным. Расстроены няўдачай, ён неяк выпіў гарэлкі, прылёг на расістай траве ля стала, зробленага са старога жарнавога каменя. А назаўтра захварэў на гарачку. Гарачка потым перайшла ў імклівыя сухоты. І, каб падлячыць іх, Кіркор узяў яго з Барэйкаўшчыны да сябе ў кватэру. Сыракомля тады ўпаў у адчай: не хацеў ні есці, ні жыць. А яна ўгаворвала яго, суцяшала, карміла з лыжачкі, нібы малое дзіця. І часам гладзіла яго па непаслухмяных валасах, па зарослых шчэццю шчоках. Паўліна тады адразу адчула небяспеку. Прыехала ў Вільню, крычала, плакала, тупала нагамі, праклінала. Але дабілася хутчэй адваротнага. Сыракомля аднойчы з жахам злавіў сябе на думцы, што ненавідзіць яе, што нават хоча яе смерці. Праўда, тут жа супакоіў сябе, што не, не хоча, што нельга жадаць смерці нікому, а тым болей маці сваіх дзяцей. Ды і наогул такія пажаданні не маюць ніякага ўплыву на чужое жыццё, бо калі б было інакш, Мікалай Першы, якому тысячы людзей жадалі смерці, адразу памёр бы. А вось жыве…

Небяспека з’явілася не тады, не ў час хваробы, а значна пазней. І зблізіла яго з Галенай не спагада, а ўдзячнасць. А было гэта, калі Кіркор паехаў у Пецярбург па сваіх выдавецкіх справах, а яна выконвала галоўную ролю ў яго п’есе «Хатка ў лесе». Іграла горача, натхнёна і, як яму здавалася, толькі для яго аднаго. Даведзеная да экстазу публіка наладзіла авацыю, доўга біла ім брава. Воплескі ўваходзілі ў яго, як шумныя кроплі дажджу ўваходзяць у перасохлую зямлю. І тут ён першы раз адчуў, на што здольна ягонае слова. Яно можа яднаць людзей у адзіным высакародным парыве. І каб так усе людзі паглядзелі «Хатку ў лесе», не было б на свеце ні гора, ні зла…

У той вечар ён чакаў яе каля тэатра. А яна, выйшаўшы на вуліцу, кінулася яму на шыю навідавоку ў незнаёмых людзей, прытулілася, горача пацалавала ў вусны. Яна была ўдзячна яму, што ён напісаў для яе галоўную ролю, а ён — што яна ўклала ў гэтую ролю душу. Трыумф належаў ім абодвум. Цяпер яны складалі адно цэлае. Паасобку яны былі б нішто. І яна гэта добра разумела. ІІапрасіла толькі:

— Пойдзем не да мяне, а да Пашкоўскага. Дома я не магу…

А калі Пашкоўскі здзіўлена адчыніў ім дзверы, Галена спытала з той жа непасрэднасцю, з якой просяць кубак вады:

— Можна — мы ў вас застанемся? Хаця б на некалькі дзён.

Дні ператварыліся ў тыдні, тыдні — у месяцы. Спачатку, здавалася, гэта былі дні суцэльнага шчасця. Сыракомля ніколі не ўяўляў, што можна так кахаць жанчыну. Яго ўзаемаадносіны з Паўлінай зводзіліся да выканання сямейных абавязкаў. Нават уночы яна старанна прыкрывала сваё буйное цела. А тут аказалася, што каханне — не толькі абавязак, але яшчэ і ўцеха. І Галена была майстрыхай, нястомнай і страснай майстрыхай гэтай уцехі. А самае галоўнае, яна ніколі не паўтаралася, кожны раз здавалася новай незнаёмкай.

Аднак ішоў час, вярнуўся Кіркор, даведалася Паўліна. Усе, акрамя Пашкоўскага і Маркоўскай, сталі асуджаць іх за тое, што зламалі шлюбную веру. І сумеснае жыццё ператварылася ў сумеснае пекла. Ён не мог нават паказацца на вуліцы. Галена, праўда, усё пераносіла лягчэй. Яна па-ранейшаму хадзіла да старых сяброў. І глядзела на свет чыстымі, нявіннымі вачыма. Сыракомлю гэта здзіўляла: Паўліна заўсёды сарамліва хавала вочы, будучы цнатлівай, а позірк Галены быў па-дзіцячаму наіўны, хаця, па сутнасці, яна была блудніцай. Потым ён нават засумняваўся: а можа, усё гэта — ад акторства, ад камедыянцтва? Можа, і кахаючы яго, яна іграе нейкую прыдуманую ролю? Сумненні ўзмацніліся, калі кожны раз, песцячыся з ім, яна стала патрабаваць ад яго нешта для сябе: напішы ў Варшаву, напішы ў Кракаў, няхай мяне прыстрояць у тэатр, ты ж такі вядомы, такі ўсемагутны, ты, калі захочаш, можаш усё…

І вось гэты такі вядомы і такі ўсемагутны зноў пакорліва паўзе да яе ног. Толькі паклікала — і паўзе. Паклікала нават не Людвіка, не асобу, не мужчыну, а Уладзіслава, паэта, бесцялесны прывід… І што ёй трэба ад таго падляшаніна?

«Зноў прыдумала нейкую ролю, зноў іграе! — мільганула ў галаве. — І мяне ўцягнула».

З левага боку гасцінца, на беразе невялікай рачулкі, паказалася яшчэ адна карчма, маленькая і пахілая. Колькі ж іх, падумалася, параскідана па тутэйшай зямлі. Колькі іх панатыкана ўздоўж дарог. І ў кожнай п’юць, памнажаючы агульнае зло. І ён п’е, няхай і асуджаючы сябе. Не, з сённяшняга дня трэба стаць іншым, пара паразумнець на старасць!

«І з Галенай усё скончана! — прыйшло ўрэшце рашэнне. — Я еду да яе, еду да яе… — усплылі ў памяці радкі з пісьма. — Еду да яе не як да жанчыны. а як да патрыёткі Літвы. Павінен жа я памагчы ёй у высакароднай справе. А заадно і папярэдзіць, каб не была такой неасцярожнай, каб не хавала паперы навідавоку ўсёй вёскі… А каханне? Што каханне! Яно прывід. Яно мае сэнс толькі тады, калі дае пачатак новаму жыццю. У мяне ж няма намеру пускаць на свет новых сыракамлят… І наогул да жанчыны нас павінна вабіць таямніца. Таямніца зачацця, мацярынства. А паколькі ў ёй няма і не можа быць ніякай таямніцы, — пераконваў ён сам сябе без асаблівай перакананасці, — то трэба паставіць па нашых ранейшых узаемаадносінах крыж. Вялікі крыж — і баста!»

Між тым нечакана з левага боку дарогі сапраўды ўсплыў вялікі крыж. На блакітным небе ён распростваў свае белыя дубовыя плечы. І, здалося, не выпадкова з’явіўся якраз у гэтую пакутлівую хвіліну.

«Добры знак, — усцешыўся Сыракомля. — Добрае вешчаванне! Павінны ж і мне калісьці адплаціцца ўсе пакуты. Хаця б перад смерцю. Хаця… Хаця могуць і не адплаціцца. Жыццё — як латарэя. Адзін выцягне шчасця многа, а другі — фігу. Як я: вялізную, раскошную фігу!»

Каля крыжа, Сыракомля гэта добра памятаў, выпадала павярнуць направа, на палявую дарогу. Ў канцы яе стаялі, нібы вартавыя, два разгалістыя дубы, а між імі віднелася саламяная страха вялікага гумна. Пад’ехаўшы бліжэй, Сыракомля ўбачыў, што раней дубоў было не два, а тры. Самы высокі і, мусіць, ужо ссохлы, волатам ляжаў на зямлі, нядаўна спілаваны ці, дакладней, да паловы надпілаваны, а потым ссечаны. Паміж свежым пнём і ніжнімі сукамі не ставала ладнага кавалка камля.

«Пайшоў на крыж, — падумалася. — Няўжо гэты крыж мае нейкую сувязь з маім прыездам? Або яе прыездам?»

За гумном пачынаўся вялікі панадворак, акружаны гаспадарчымі пабудовамі. З усходу яго замыкаў драўляны дом, крыты гонтай. Злева і справа ад сходаў, якія вялі на адкрытую веранду, было па два вялікіх венецыянскіх акны на дзевяць шыбін кожнае. А навокал — ніводнай жывой душы.

«Магла б і выйсці насустрач, не звалілася б карона з галавы, — з крыўдай падумаў Сыракомля. — Усё ж я па яе просьбе прыехаў».