???йээннэр, номохтор

Мин ол Тыкый Сырааа баар тн бастаан 1968 сыл кнгэр, кэлин эмиэ 1984 сыл кнгэр мухаа сылдьан крбттээхпин. Ол онно кэлии да крбэр тх бааналара, кубарыа хатан баран, сс да тулуктаан тураллара.

ЛЕНСКЭЙ

Нина Январьевна Симонова (1953). Ленскэй, Орто Наахара. рдк рэхтээх, учуутал.

КБРГЭТТЭР

Кбргэн диэн сир олохтоохторун кбргэттэр дииллэр.

Кбргээ Тэриэскиттэр кэлбиттэр. 5–6 ыал кэлбит. С иитиитинэн дьарыктаналлар . Кбргэттэри олорбут сирдэриттэн рэн кэбиспиттэр.

Онуоха туран, кбргэттэр с тэрэллэр. Бастаан Аанньаахха кинээстэригэр, лхмээ – кулубаа, онтон Дьокуускайга Киин Суукка сбттэр. Дьокуускайтан: «Кбргэттэр кэллиннэр», – диэн сурук кэлбит. Онно барарга кырымахтаах саыл мунньубуттар. Ол саана кбргэттэр Сиэн Трд диэн сиргэ олорбуттар. Биирдэ ол Сиээ балыктыы сылдьан, биир сордоу ылбыттар. Сордонорун иин хайытан крбттэрэ, тааы сиэбит эбит. Таастан уот кндээрэ тэр. Дьиктиргииллэр, саба тутан кэбиэллэр. Ол таастара эрбэх саа . Ити таастарын саылларын кытта бииргэ Дьокуускайга илдьэ барбыттар. Суут тойонун дьиэтигэр киирэллэр. Тойонноро хоугар олорор эбит. Кбргэттэр: «Саылларбытын уурталыахха», – дииллэр. рт рдгэр буолбакка, биир-биир кэккэлэччи уурбуттар уонна били таастарын биир саыл ртн анныгар ууран кэбиспиттэр.

Тойонноро хоуттан тахсыбыт, дорооболоругар хардарбатах. Саыллар рлрн крр атаынан тиэрэ уурталаабыт. Кбргэттэр аыйаы уурдубут быыылаах дии санаабыттар. Онтон тойон били тааы кр биэрбит уонна хоугар илдьэ киирбит. Сотору буолаат, хоуттан тахсыбыт. Дорооболоспут, кимнээхтэрин ыйыталаспыт. Дьыалаларын дьллээбит уонна: «Тэриэскиттэр кстннэр», – диэн кулубаа сурук ыыппыт.

Онон Тэриэскиттэр Кбргэнтэн кспттэр. Биир Тэриэскин Бэлиэдэйгэ барбыт, биир – Чамчаа, биир – Блгэ, Хочо диэн сиргэ, биир – Ннэ баыгар, биир – Наахараа.

Владимир Иванович Попов (1904). Ленскэй, Бэтинчэ. 1979 с. кэпсэппитим.

ТРТ КИЛИЭП

Ат Кытыла диэн сир. Былыр срк аты срдэллэр. Сунтаартан киллэрэн срдэллэр этэ. Трт Килиэп диэн кии срк аттаах этэ. Моол диэн. Нэлэкэ диэн клгэ таххан, биир дьахтарга килиэп биэрбит. Трт килиэби. Тн онтугар барбытыгар: «Киминий?» – диэбит. Ону: «Били, трт килиэп», – диэбит. Ону дьон истибит уонна Трт Килиэп диэн ааттаабыттар.

Дьахтар хоойугар киирэбин диэн ааттанан хааллаа ол.

Фаина Васильевна Захарова (1930). Ленскэй, Орто Наахара нэилиэгэ. 2002 с. кэпсэппитим.

ЗАХАРОВКА СКЭЭБИТ

Арассыыйаттан биир саллаат куотан кэлбит. Лена устун тспт. Бэлиэдэйгэ диэри. Онтон Бэлиэдэйтэн Ннээ тспт. Сиинэн. Захаров диэн ньууча эбит. Хомустаах диэн кл рдгэр тахсыбыт. Кураанах сиргэ олохсуйан, сибиэбийэ туттан олорбут. Ол олорон, Хомустаах Кл, хоруу хаан, Ннэ рскэ тэрэн кэбиспит.

Орто Наахараа олорор Тартыыйап диэн баай кии эбит. Ол кии, ол сири уутун тэрэн, ходуа оостуохтаах эбит. 40 киилээх кэлбит. Хоруу хааары.

Онуоха ньуучата хайы-ахха хаан бтэрэн кэбиспит уонна: «Мин сирим, мин хаспытым», – диэн ртэлээн кэбиспит. Онтон, саха кыыын ылан, кэргэннэммит. Олохсуйбут, с уолламмыт. Ол уолаттарыттан барта буолуо ол Сахаараптар.

Ити былыргы Кэтириинэ Торуой саана буолуо.

Ити кини уолаттарыттан скээбит Захаровка диэн тлбэ этэ.

МУОМА

Дмитрий Петрович Соркомов (1938). Муома улууа, Тблэх. 1982 с. Тблэххэ суруйбутум.

ХАТЫС

Мин, бэис кылааска рэнэ сылдьаммын, ити былыргы йээннэри, остуоруйалары, дьон кэпсээннэрин истэр, кэрэхсиир этим. Холобур, онтон биир истибит йээмминэн, бу бииги ээ ттбтгэр турар Хатыс рэх олохтоох киитин туунан маннык.

Оччолорго бииги сирдэрбитигэр табалаах эбээннэр биирдии ыалынан сир аайы олохсуйан олорбуттара. Ол курдук бу Хатыска биир оннук оото-уруута суох, эмээхсининээн иккиэйэх, кии аыйах таба слээх олохсуйан олорбуттара биллэр. Оонньор, лэтин быыыгар, тыа булдунан дьарыктанар идэлэээ.

Ити курдук кини бултаан-алтаан, бу Хатыс Эбэтигэр олордоуна, биирдэ, кр диэххэ, икки оолоох, кэргэннээх эдэрдии соус эр кии ыалынан кн кэлэр.

Хатыс бу киини дьиктиргиир. Кини хантан кэлбитин, туох соруктаах кэлбитин ыйыталаар. Анараа кии мин бачча сааым тухары онно-манна сир ттн крдн, кии олохсуйуох сирдэрин туохтуубун. Онон эйиэхэ бу эбээр эйиигин кытта бииргэ сылдьыан, кини булдун-аын, сирин-уотун сиилии крн барыам этэ. Мин, бу ыччаттардаах кии, бу эдэр сааспар бм чгэй сири булан олордоллор диэн сылдьабын.

Хатыс киитин кытары сблээр. Ол эрээри кии дьиксинэ саныыр. Отто Халыма курдук ыраах сиртэн бу бииги ткэтэх рэхпит баыгар урут дэ-ду быыта охсон араас дьон аааллар этэ да бу кии курдук, дьиэнэн кэлэн, тспт тбэлтэлэрэ суоа. Ол да буоллар, кини дойдутуттан кбт. Иккиэн бииргэ сылдьан бултууллара. Ол эрээри Хатыс Хайа оото анараа киитэээр кнэн, сырыытынан чорбойоро. Арыт бириэмээ анараа кии, киититтэн дьиксинэн, баын быа илгистэрэ. Ол курдук кини киитин араас ттнэн барытынан боруобалаан крр. Ханныктаах да буур чубукуну, тайаы кыыл атаынан эккирэтэрэ. Ону сиппэккэ хаалбат этэ. Халыма уола сорох кннэргэ, кэ-уоа эстэн, сылайан кэлэрэ. Т р кинилэр ити курдук бииргэ бултаабыттара, сылдьыбыттара биллибэт. Эмээхситтэрэ тордохторугар олорон эрэ дьонноро бултаабыт эттэрин сайыы хаааска бэлэмнииллэрэ. Тааын таастыыллара, таас оостоллоро. Ураалар икки ардылара чугас-чугастыы этилэр. Ол иин кинилэр хардарытаары кэпсэтиилэрин холку истиэллэрэ. Биир т сааскы кн кыра оолор ийэлэриттэн, Хатыс эмээхсинэ истэригэр, бэрт дьикти тылы быктаран ааспыттара: «Ийээ, аабыт бииэхэ оонньуурун хаан биэрэрэ буолла». Онуоха ийэлэрэ: «Сыччыыйдар, бэйи тохтоо. Ааыт биэриэх буолтун биэриээ».

Ити кэнниттэн киээлик лгмнк бултуйбут дьонноро тиийэн кэлбиттэрэ. Эмээхситтэр оонньотторун айах тутан, аатан киирэн барбыттара.

Хатыс, сылаатын таааран, бэйэтин нааратыгар кыратык уоскуйан сыта тээччи. Итинник иллэ бириэмэтигэр кэргэнэ бгн истибит дьикти кэпсээнин киитигэр сээргиир. Ол кии туох санаалаах кэлбитин Хатыс, дьэ, сэрэйэр. «Ол иин дааны. Баччалаах ыраах сиртэн бу мин Эбэбэр мэнээк кии кэлбэтэх буолуохтаах. Онон, дьэ, эмээхсин, аыйах кн бэйэ тыынын кэтэннэххэ табыллар».

Дьэ, ити курдук кинилэр бэйэлэрин икки ардыларыгар, тыын былдьаыытыгар, кэтээн, кутаа уот аттыгар олорбуттара. Ким урут утуйбут – ол хотторор. Тоус тгрк суукка усталаах туоратыгар кэтэспиттэрэ. Ити кэнниттэн Халыма киитэ хайдах эрэ кэ-уоа ллэн, сыыйа утуйар уутун диэки хараын ирим-дьирим крн барбыта. Биир итинник тгээ бииги киибит, Хатыс, киитин уолугар кэлэн, кстээх илиитинэн ыга туппута. Анараа кии, хотторбутун билэн, Хатыска туаайан маннык саалаах буолбута: «Мин Орто Халыма курдук ыраах сиртэн эн смэр кскн, бскн истэн, лррг сананан кэлбитим. Эн курдук 39 киини лрн турардаахпын. Трт уонуспун, эйиигин, лрбкк хааллым. Кырдьык дааны, эн эт кии ииирдэээ, сылбырата аатырыан аатыран сылдьыбыт эбиккин. Онон с-саас, хаан дааны эн миигин син биир лрр биллэр. Онон бу мин дьоммун, чгэйдик тэрийэн, дойдуларын диэки атааран кээээр. Эн бэйэ да билэри курдук, кинилэр эйиэхэ туох да буруйа суох дьон. Онон кии йд кии буолуохтааххын. Кинилэри, бука диэн, тыытымаар, эппитим курдук, тэрийэн ыытан кэбиээр».

Хатыс, киитэ эппитин курдук, кинилэри тыыппакка, срдээх чгэйдик бары ттнэн сбэлээн-амалаан, йлээн-хааалаан, кэлбит суолларын устун ыыталаан кээспитэ. Уонна кинилэргэ туаайан маннык саалаах турбута: «Бу эдэр оолор, ааыт курдук, хаан эмэ мин диэки эргиллэн, -сааы ситиэ кэлимээри. Эиги миигин чгэйдик биллигит. Ити, йдр буоллаына, ийэит эиэхэ этиээ».

Ити кэнниттэн уун кэмнэргэ Хатыс куолутунан уруккутун курдук бултаан-алтаан кн-дьылы билбэккэ олорбута. Кыратык сааыран барбыта. Дьэ, ити Орто Халыматтан хаалбыт икки ыччата, саастарын ситэн, крэн-уоуран баран, ааларын кытта сылдьыбыт Хатыс Эбэлэригэр Хатыс оонньортон трппт ааларын иэстээ диэн тиийэн кэлбиттэрэ. Хатыс кинилэри, оччо-бачча кыыырбакка-уордайбакка, киилии чгэйдик крсбтэ. Уонна кинилэргэ, аата олорон, маннык диэн туаайан саа саарбыта: «Эиги сааскытынан эдэргит, саа сири-дойдуну кэрийэн, сырыыны-айаны сылдьан дьон бэртэрэ буолбуккут. Оттон мин инним кылгаан, сааыран, урукку кыаым, км млтн сылдьабын. Онон эиги, бука, миигиттэн с-саас ситиэ кэлбиккитин мин, кырдьаас кии, т сэрэйэбин. Эигини кытта мин охсуар, кргээр кэмим буолбатах. Онон, оолоруом, мин усулуобуйалаахпын. Бу крт дуо, ол тордоум рдгэр турар хороор тааы. Ити мин биикпин уурбут, бэрт кыра сааспыттан санаам тохтообут Ийэ Тааым буолар. Мин ити таас рдгэр алтан ууоум араастаныан, кмс ууоум ктллн баарбытым. Онон ытык кырдьаас кии тылын эигини ылыныахтара диэн эрэнэн этэбин. Оччолорго, эиги ааыт тылын истэн, эигини мин тыыппакка ыытан турардаахпын. Ол ону да санаа. Бу рэх ууоргу-маааргы ттгэр турар икки хороор таас тблргэр тахсыаы. Мин эиэхэ сэттэлии оу биэриэим. Эиги манай миигин эр-биир ол охторгутунан ытаары. Мин бэйэм баарар Ийэ Тааспар ууоум сытыан баарабын. Оттон сыыа туттар тбэлтэитигэр, мин бу эиги курдук эдэр оолору лртн, онно-манна с-саас оорор санаам суох. Кэлэн ааспыт бэлиэитигэр хаас илиигит чылгын смйэтин р уунан тураары».