???йээннэр, номохтор

Дьэ, ити курдук кэпсэтиэн, быаарсыан, утарыта турар хороор тааска ыттыбыттара. Анараа дьоннор кулгаахтарын кураатыгар дылы тардыалыы-тардыалыы бииртэн биир оу, Хатыс диэки туаайан, ыытан испиттэрэ. Ол эрээри бииги киибит, т да кырдьааын иин, билигин дааны кини илиитэ-атаа эрчимнээх буолан биэрбит. Кэлбит оу биири дааны бэйэтигэр тиэрдибэтэх. Хабан ыла-ыла хаппарыгар хааланан испит. Уолаттар, охторо бтэн, оонньор эппитин курдук, хаас илиилэрин р ктн, чылгын смйэлэрин крдрбттэр. Хатыс икки оунан эр-биир уолаттар ити смйэлэрин быыта ытыалаабыт.

Дьэ, уонна тттр тэннэр, уолаттарыгар этэр: «Эдэр, ахсым санааытыгар кэлэит, бу мин курдук сааын моообут кырдьаас кииттэн, т да с-саас баар буолтун иннигэр, санааытын аны халбарыты. Этээ дойдугутугар айаннаа».

Инньэ диэн уолаттарын, чгэйдик сбэлээн-амалаан, атааран кээспит. Дьэ, итинтэн ылата бу кииэхэ ким дааны, ханнык дааны с санаатын уурбакка сылдьыбыттар. Оонньор т эмэ сааыран баран лбтэ . Кини баатын толорон, ууоа Ийэ Тааыгар арааска турар.

Бу кырдьыгын-сымыйатын билээри мин икки сыл устата ити Хатыс рэх устун бултуу сылдьыбытым. Ол сылдьаммын, ити Ийэ Тааа диэн ааттаах очуоска тахсан кр сылдьыбытым. Онно ити араас элээмэтэ баар этэ.

СИИК РЭХ

Былыр биир эбээн уонна саха бииргэ аргыстаан айаннаан иэн, бу бииги аллараа ттбтгэр Тулаайах Хайа кэтээр Сиик рэх диэн сиргэ кэлэн баран, эбээнэ: «Сиии! рэх баар эбит дуу?» – диэбит. Онуоха анараа киитэ: «Аата! Бачча улаххан уулаах рэи крн туран эттэххин. Хата, хайдах туоруубут?»

Айыла рэи туора чиргэл синньигэс маынан далаа уурбут. Ол маынан тахсан иэн: «Сии-и! рэх баар», – диэбит эбээнэ, сиин булгу тэн лбт. Онуоха сахата эппитэ : «Эйиигин сэнии сылдьан, айаным аргыа хаалла манна. Онон эн ааты Сиик рэх буоллун».

Итинтэн ылата, уос номоуттан тспэккэ сылдьан, Сиик рэх диэн ааты сгэн сыттаа.

Алексей Михайлович Черов. Муома, Кулун лбт. 1976 с. 100 саастааа.

ОРТО ДАЙДЫ

Бастаан кн крбт сирим Абый улууугар. Бу дойдуга с саастаахпар тахсыбыппын. Манна тахсан, субу дайдыга, субу томторго олохсуйабыт. Былыргыттан ааттаммыта Орто Дайды диэн.

Бастаан, Дьааы диэкиттэн кэлэн, бу сири булбуттар. Ол кэлэн туран эппиттэр: «Орто аан дойду т сирэ бу дайдыга баар эбит», – диэн. Онтон ити Орто Дайды диэн ааттаммыт.

Бэрт былыр манна киини срэхтээбиттэр . Бу тоойго. Ураа Хонуута диэн сир. Ол срэхтээбит томтордоро. Онно кэлэннэр, бастаан дьиэ суоар, ураанан олорбуттар . Ол киини срэхтээбит дьиэлэрэ диэн чачыабына диэн баар этэ. Мин хойут, улаатан баран, уон алтабар дуу, тттр Абыйга киирэ сылдьыбытым. Икки сылга киирэ сылдьыбытым. Ол чачыабына, хойут улаатан баран, крд сатыыбын да ончу булбаппын. Ойуур нэн хаалбыт. Талах нэн хаалбыт. Сити Ураа Хонуута диэн сиргэ, итиннэ баар этэ.

Дьааы диэккиттэн ол Мрк диэн кии кэлтэ . Кулун лбт диэн бу томтор аата. Кулун Охонооой диэн кии манна олохсуйбута , манна бастаан. Ол кини аатынан ааттаммыт бу.

ТР МАТАЙБЫТ

Ойууттар трдээх буолаллар. Ити тиити ттээннэр ойууттар трдэрин лннэрэллэр эбит. Итиннэ модьуйан, эрийэн. Ити тиит аата Тр Матайбыт диэн.

Тр матаппыт ойуун эттээ дии: «Ыччаттарбыттан, кии буолан, чгэйдик олоруохтара буоллар, кх мутук нэн тахсыаа», – диэбит.

Ол ойун удьуоруттан мин олоробун. Ол хас да кии йэтэ буолта буолуо. Ол ойун Тэрбээйик Уйбаан диэн. Ууччатын аата, холобур, Уйбаан.

КААТ БУОДЫЛ

Биир эбээн биир эдэр, биир кырдьаас дьахтардаах эбит. Биир хамначчыт дуу, ханнык дуу уоллаах эбит. Ол кии, чубукалаан сылдьан, биир чубуката олоххо ¹ инэн хаалбыт. Дьэ, сарсыытыгар туран, уолун кытта иккиэн барбыттар. Уолун этэр: «Чэ, эн тэн кр. Мин маамыгынан быалаан тэрэн крм», – диир.

Уол буолбат. Онтон, дьэ, бэйэтэ тэр. Уолугар маамыгынан быалаттаран баран. Чубуканы тэн ыыппыт. Тл тардан. Уол буоллаына маамыгын быан кэбиспит. Быаынан. Кии, дьэ, онно олоххо сыстан хаалбыт. Мээнэ.

Уол, чубуканы ыыырдан баран, дьиэтигэр кэлбит. Дьэ, ол кэлэн тн утуйа сыттахтарына, анараа кии кэлбит. Олохтон тахсан. Ол кэлэн, уолун лрбтнэн киирбит. Ол гынан, сарсыарда туран, эдэр дьахтарын ааар атаын тоутан, ааар илиитин тоутан баран, быраан кэбиспит. Кырдьаас эмээхсинин кытта кн хаалбыт. Ол сир аата билигин сахалыы буоллаына Ааар Атах диэн, эбээннии буоллаына Каат ² Буодыл ³ диэн. Ол сир ала бэлиэтик ааттанар – Буодыл рээ диэн.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Олох – ончу маннык истиэнэ курдук турар. Туох дааны таба тирэммэт. Арай оннукка киирэр дэ чубука. Чубука, холобур, трт атаыттан биир атаа хатанар буоллаына, бара турар. Чубука олоо диэн, туох да инибэт, турар хайыр. Сырай хайыр. Атахтаах кыыл, чубукаттан атын, туох да киирбэт.

Эбээн тылыгар:

 ¹ Каат (гаад) – половина (ааар) (Лебедев В. Д. Язык эвенов Якутии. – Л.: Наука, 1978. С. 155).

 ² Буодыл (боодэл, буудел) – нога (атах) (Русско-эвенский словарь / В. И. Цинциус, Л. Д. Ришес. – М.: Гос. изд. иностранных и национальных словарей, 1952. С. 325).

Роман Петрович Уваровскай (1910). Муома, Кулун лбт. 1971 с. дьиэтигэр суруйбутум.

МЧР БС

Мчр Бс диэн кии баар . Тугу да бултаабыта диэн биллибэт. Эсэит этэ диэн кэпсииллэр. Тоус уон тоус ээни лрбт. Онтон биирдэ эмиэ сиргэ тахсыбыт. Саа диэн былыр суох эбит. Минтиэпкэ да саа. Ити чакыырынан эстэр саа. Ол да суох .

Ол саана бу икки ттнэн биилээх диэн оостоллор . Хатыынан уктаан. Ол тн тутан баран, тайаа тахсыбыт. Арай биир киэ соус сиргэ ээ отонноон сиэн эрэр . Бу кии онуоха рэр, рэн чыскырытар. Ээлэри урут рэн ыыртыыр эбит. Дьэ, ол хоту ээтэ киниэхэ срэн кэлбит. Ол кэлбитигэр. лэрин, сргэйдээн баран, хороччу тутан олороллор . Ээ, кииэхэ кэлэн баран, эбэээтинэ балтараа дуу, икки дуу миэтирэ сиргэ олоро тэр эбит. Харына тэр ¹. Онтон кии рдгэр тэр . Баттыы тхтээх эбит. Ол бириэмээ рдгэр тэрэллэр. Супту анньаллар . Онтон, лэн ыланнар, энэн быраан ыыталлар эбит. Онтон, эргийэн кэлэн, кии рдгэр тэн истэинэ, иккистээн быраыытыгар батыйатын уга булгу баран хаалбыт. Онтон ээтэ ньааччалаабыт ². Кини, батыйатын угун туппутунан, дьиэтигэр ыстаммыт. Ээтэ батыспатах.

Ол онно крднэ, илин быааа сыгынньах, кэлин быааа тлээх . Сир тоон эрдэинэ бирээмэ эбит. Кн. Онтон куттанан, лр дылы дьиэттэн тахсыбатаа . лргэр эмээхсинигэр эппит: «Эмээхсиэн, бу кн ыраахтааыбар кспн билиннэрбэтэим, абаам-абам», – диэбит.

Онтон бу былыргы кии сыаата мас буолар. Бэрэбинэ. Сыаа диэн орун. Онтон биир хардааы хайа харбаан ылбыта . Онтон лн хаалбыт.

Онно таайаллара бтн кстээх кии буолуо диэн. Ол ити бтн кс диэн 100 бууту ктр кии диэн.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта: