???йээннэр, номохтор

Эбэ урукку аата Тэлэдьээк ойуун аатынан – Тэлэдьээк. Тэлэдьээк диэн урукку да дьон, хойукку да дьон харыстаан ааттаабакка Эбэ диэн ааттаабыттар.

Доой тоус уоллаах эбит. Кинээстэр, улахан баай дьоннор.

КЭБЭЭЙИ

Петр Егорович Яковлев. Кэбээйи улууа, Мукучу нэилиэгэ. 1975 с. 84 саастааа.

ТАНАРЫ ХАТЫРЫКТААХ БАЛЫК

Алыардаах диэн кл кытыытыгар трбтм. Былыр ити сир олохтоохторо, кырдьаастар, икки хааайыстыба олорбуттара.

Ол онно ити клтэн балыктаан сииллэр этэ. Ол балыга буоллаына, аыйах бырыыана, уонча бырыыана буолуо, танары хатырыктааа . Мин харахпынан крбтм. Туолка дьон кэпсэтэллэрин истэр этим.

Ол кл уопсайынан дириин муха килиэин быатын ¹, икки килиэс быатын, 40-ча миэтэрэни, тэрэн крбттэр. Дьаакырдаан тэрбиттэр. Онтукалара тиийбэтэх. Ол онтон ордук ким да кини дириин мээрэйдээбитэ биллибэт. Ол кл аата Сунтаар крэ диэн. Тгрйэ тт суулар крлгэн ². Маа барыта умса тохойон турар. Тула тт. Этэллэр этэ: аннынан сир тымыра, кдй рэх, баара буолуо дииллэр этэ. Ол иин балыга танары хатырыктаах буолуо. Ол балыга танары хатырыктааын иин, уорбалааннар этэллэр. Балыга тоо танары хатырыктааын ким да дакаастаабат.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Муха килиэин быата – мууу аннынан тардар быа. тмэи батыыннаран. Оччоо онтон атын уун быа суох буоллаа дии. С тириитинэн оороллор.

 ² Суулар крлгэн – кл тгрйэтэ рдк сыыр.

Прокопий Прокопьевич Семенов. Кэбээйи улууа, Мукучу нэилиэгэ. 1975 с. 40 саастааа. Киниэхэ 70 саастаах Дороппуй Николаевич Ильинов-Чоомпуй Дороппуй, идэтинэн мухаыт, кэпсээбит.

ТАНАРЫ ХАТЫРЫКТААХ СОБО

Илин Мукучуга, Уулаах диэн клтэн соуруу, Сунтаар уонна кр диэн кыра клйэлэр бааллар. Онно ол оонньор кр диэн клгэ илимнээбит. Ол илимин крбтгэр, балык хаппыт. Ол балыктарын тыыга ылан бырааттыы олорбут. Ол олорон эрэн, биирдэ биир собону крбтэ, танары хатырыктаах эбит. Ону, хас да оннук туппутун, тыытын кэннигэр бырахпыт. Уонна тахсан, биэрэккэ мээнэ быраан кэбиспит. Куаан балык буолуо диэн. Айыыраан сиэбэтэх.

Григорий Самсонович Сметанин (1921). Кэбээйи улууа, Кэбээйи нэилиэгэ. 1975 с. кэпсэппитим.

КЫРГЫС ЙЭТИГЭР

Улуннаах диэн кии аата. Тоус атамаанын аата. Былыргы Бадьаайы диэн ааттаах саха бухатыырын кытта охсуспут. Бадьаайы Улуннааы лрбт уонна кутаа киллэрэн, тимирдэн кэбиспит. Онтон аатырбыта диэн.

Малыыда буоллаына. Былыр манна тоустар олоро сылдьыбыттар. Уоспа ыарыы кэлэн, онно улаханнык лбттэр. Эстибиттэр. Онно эбиитин Блттэн Бадьаайы баылыктаах сахалар оруодалара киирэн, кыргыан, сахалар кыайаннар, тоустар кыайтаран, аыйахтара ордон, куоппуттар. Ол куотан баралларыгар: «Бииги манна кэлэммит, малыйан бардыбыт. Онон Малыыда буоллун», – диэбиттэр. Кл аата.

Кэбээйи эмиэ Малыыда курдук. Кыргыска уонна уоспаа эстэннэр, тоустар: «Бииги манна кэлэн, кэбэлийэн бардыбыт», – диэбиттэр.

Иван Яковлевич Сметанин (1932). Кэбээйи улууа, Кэбээйи нэилиэгэ. глр аатын ууа. «Мин бу кэпсээни 1966 сыллаахха кн Кэбээйи нэилиэгиттэн трттээх Сметанин Дмитрий Дмитриевич, Миитэрэпээн диэн сахалыы ааттаах аатырбыт булчут, оччотооуга 60 саастаах кырдьаастан истибитим», – диэбитэ. 1994 с. суруйбутум.

ГЛР ААТЫН УУА

Былыр, сахалар манай ньуучаларга срэхтэнэллэрин саана, билии Кэбээйи нэилиэгин сириттэн, Умсаннаах диэн кл кытыытыгар олорор Мк Сирэй диэн ааттаах кии ньууччаларга срэхтэнээри билии Дьокуускай сиригэр кэлбит. Срэхтэнэр манньатын с кыыл, биир хара саылы кччэххэ ¹ уган кэлбит.

Кэлэн кбэрнээтэргэ киирээри гыммытыгар, харабыл хааахтар саылларын былдьаан ылаары гыммыттар. Ону биэрбэккэ, утарылаан, улаханнык ыыытаабыт-хаыытаабыт. Ону кбэрнээтэр тойон, бэйэтэ тахсан, буойан тохтоппут. Кэлбит кии туохха наадыйан кэлбитин эппит. Ону кбэрнээтэр, аалбыт манньатын ылан баран, Сметанин диэн араспаанньа иэрбит. Онтон тахсарын саана: «Эн ыыытыыры, глр улахана бэрт эбит. Онон эн аа ууа глр аатын ууа диэн аны мантан ыла ааттаннын», – диэбит. Онон Кэбээйигэ баар Сметанин ааттаах аа ууун дьонноро глр аатын ууун дьонунан ааттаналлар.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Кччэх – тириинэн ооуллубут иит.

Егор Прокопьевич Кычкин-Дьгрсэ (1902). Кэбээйи, Мукучу. Кырыкый аатын ууа. 1990 с. кэпсэппитим.

ЭМЭЭХСИН БААРЫН БИЛЛЭРЭ СЫТАР

Эмээхсини атаастаан, дрн ылан барбыта. Бандьыыт сэриитин бэтэрээ тт. 25–26 сыллааы эргин буолуо. Бука. Киэсэ Сэмиэнэп быраата. Таааарга учууталынан олорон. Дрэ ээ тириитинэн ооуллбут кыракый др этэ. Этэр баайы.

Ол дьон эстэн хаалбыт лэр. Убайа, бултаан кэлэн баран, саас саатын остуолга ууран кэээр. Ону оото, срэн кэлэн, чыыбыын тардан, быарга тэрбит. Тута лбт. Нэиилэ таырдьа тахсан.

Бу Эмээхсини ¹ туох да срдээх. Кии кэпсиир кыаа суох. Ити турбаны ² алдьаттаран, элбэх хоромньуну оорторо сырытта. Турба начаальнига, андаатарын ылаары, саатын маынан тарпыт уонна эмиэ, саата эстэн, иин тоо ытан кэбиспит.

Бу сэрэхтээх этиини этэн кэбистим. Итини бэйэ туттунан крр. Кини сытар сиригэр дурууспанан сааан охсор идэлээхтэр. Ньууччалар. Дурууспата олох хоппот . Онтон кыыыран, Баадьаа баран, дурууспатын хампы сынньыбыт уонна бэйэтэ лн хаалбыт.

Тылы быаарыы:

 ¹ Эмээхсин – Алыардаах удаан.

 ² Турба – газ турбата.

Геннадий Васильевич Иванов (1948). Кэбээйи, Куокуй нэилиэгэ. Дойдутун сирдэрин суруна сылдьар эбит. 1999 с. онтун миэхэ: «Айымньылаах лээр сс да кэскиллээх ситииилэри, уун дьоллоох олоу бааран туран, бу сэмэй бэлэхпин ыытабын», – диэн суруктаан бэлэхтээбитэ.

СЫАЛДЬА ЫЙААБЫТ

Аатырбыт Тыкый кстээх-уохтаах Кыыл уолун кытары чугас ыаллыы олорбуттар. Тыкый Сыраан биир кыракый клкэтин рдгэр, оттон Кыыл уола киниттэн чугас Дири Атах диэн элгээн кл рдгэр олорбуттар. Бэйэ бэйэлэрин билсэ-крс икки ардыларыгар кэлэ-бара сылдьыаллара .

Кыыл уола, булдунан дьарыктанан олорор буолан, сотору-сотору сир уларыйар эбит. Ол кргэр ырааыттан-чугаыттан тутулуга суох буолан, атын сири булан, крг кэллибит. Кини обургу сири-уоту билэрэ дэлэлээх буолуо дуо – кспттэр.

Дьэ, ол онно, айаннаан иэн, абааыны чаытан суолун муннараары, айан суолугар эмээхсинин сыалдьатын ыйаабыт. Оттон абааы буоллаына, истэр-билэр тухары, дьахтар сыалдьатыттан олус саллара диэн баар. Дьэ, оннук ньыманан Тыкыйдаах абааыттан куоппуттар диэн йэээ кэпсэнэр. Ол онтон ыла Бас Баалаахха барар суолга клкэлэр икки ардыларынааы биир сир Сыалдьа Ыйаабыт диэн ааттаммыт диэн кэпсииллэрэ кырдьаастар.