Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без

— Лагер… Не сядзеў ты ніколі — вось табе і страшна. А ўяві: твайму бацьку, каморніку, адсякаюць галаву. Ці то белыя, ці то чырвоныя… Сям’я Уліціна адразу пасля рэвалюцыі на Доне жыла… І вось ён, трохгадовы хлопчык, прачынаецца ўночы, а пасярод хаты маці стаіць з галавой бацькі ў руках. Не ведаючы, куды яе падзець… Пасля кладзе на зэдаль, ідзе на двор і вяртаецца з целам… Усцягвае на стол і пачынае прышываць да цела галаву…

Я ўявіў — і пацягнуўся да Віла па каньяк.

— Скончыўся, — пабоўтаў пляшку Віл. — А ты — турма… Пайшлі ў тэатр да Эдзіка, у бары пасядзім.

Рускі тэатр, у якім працуе цяпер Эдзік Гарачы, можна ўбачыць з даху дома на Гарадскім вале, калі павярнуцца ад Жоўтай царквы на Нямізе да турмы на Валадарскага. Турму называюць Пішчалаўскім замкам. У “замку” разбурылася адна з вежаў, і з даху цікава назіраць, як турэмшчыкі ходзяць каля яе, не ведаючы, што з ёй рабіць…

— Дык вось яны ўтрох, Палкоўнік, Асаркан і Уліцін, напісалі ў турме авантурны раман. Той раман авантурны начальнік турмы… Ты чытаў “Размову пра рыбу” Уліціна? — так і не дазнаўся я, што зрабіў з авантурным раманам авантурны начальнік турмы, бо пра Уліціна размаўляць Вілу цікавей, чым пра Асаркана і нават пра Палкоўніка.

— Не чытаў.

— А “Браму Каўказа”? — паціху спускаецца Віл са свайго даху на свой сёмы паверх, дзе ўжо ў кватэры паказвае мне фотаздымак, на якім побач з Палкоўнікам стаіць фацэтны чалавечак у берэціку з кіёчкам, які, здаецца, толькі што зваліўся з даху і зламаў нагу. Гледзячы ў ягоныя смутныя, як ва ўсіх габрэяў, і ў той жа час весела звар’яваныя вочы, чамусьці думаеш, што наўрад ці сярод напісанага ім можна вычытаць нешта талковае.

— Калі маці ягоная памерла, — кажа Віл, улюбёна гледзячы на фацэтнага чалавечка з кіёчкам, — ён напісаў ёй ліст.

— Куды?..

— На той свет. Куды яшчэ нябожчыкам пісаць?..

Вуліца Валадарскага, колішняя Лошыцкая, былая Серпухаўская

Эдзік Гарачы адмарозіў ногі ў лагеры, таму ходзіць па тэатры ў валёнках. Ён нават ролі ў спектаклях просіць такія, каб можна было ў валёнках граць. За савецкім часам такіх роляў хапала, а цяпер не стала — і Эдзік у спектаклях амаль не заняты. Затое спакойна можа сядзець у тэатральным бары. Ніхто не падбяжыць: “Ты што перад спектаклем п’еш?!.” А калі нехта й падскочыць, не разабраўшыся, дык Эдзік адкажа: “Віно…”

У Эдзіка здароўе ўжо не тое, каб каньяк піць.

Вось чаму яго аднаго, калі не лічыць Палкоўніка, пасадзілі? А не Пілю, ці яшчэ некага з нас… І я пытаю, схадзіўшы, як наймалодшы, па каньяк для мяне з Вілам і па віно для Эдзіка: як ён думае, чаму аднаго яго?

— Бо аднаго ім было дастаткова, — адпівае віна Эдзік. — А мяне, бо каго яшчэ?.. У Пілі бацька пісьменнік, у Шульмана — рэжысёр, у Фані Файнберг — член-карэспандэнт, у Паліцаева — гэбэшнік… А ў мяне бацькі няма, а маці — санітарка.

Віл крывіцца:

— Пры чым тут гэта?.. Генералаў садзілі, маршалаў…

— Пры Сталіне, — ківае Эдзік. — А са мной у Дубраўлагу ўжо ахова сталінская сядзела. У старым, яшчэ ленінскім лагеры. Прычым, у адным бараку — ахова Сталіна, а ў другім — ахова Берыі. І берыяўскія грэбавалі сталінскімі, называлі іх мяснікамі…

Раней Гарачы нічога такога не расказваў, два лагерныя гады свае наогул перамоўчваў, і зацікаўлены Віл падаўся да яго, каб Эдзік імпэт распавядаць не страціў:

— Чаму?

— Бо яны жанчын, якіх Сталіну прывозілі, пасля рэзалі. Берыяўскія пасля гаспадара самі іх гвалцілі, але ўсё ж жывымі адпускалі, а сталінскія рэзалі. Ну, ці стралялі…

Нейкі час мы няўцямна глядзім на Эдзіка, пасля я кажу, што такога не магло быць, бо, калі б такое было, дык даўно б стала вядома, а Эдзік пытае: “Ад каго?.. Ад жанчын, якіх даўно няма?..”

— Калі я там, — паказвае ён пальцам за спіну ў бок будыніны КДБ, — сядзеў у час следства, акно камеры выходзіла на праспект, дзе буркаталі галубы і біў гадзіннік на паштамце. Яго толькі-толькі ўсталявалі, і ён біў… Так доўжылася амаль паўгода, з таго часу я не трываю буркатання галубоў і вар’яцею ад бою гадзіннікаў. Дык вось, скуль бы вы пра гадзіннік з галубамі ведалі, калі б мяне не стала? Хто б зараз вам пра гэта сказаў? Галубы?..

— Ну, ты параўнаў, — уражаны, круціць галавой Віл. — Што адно, а што другое…

— А ты сядзеў? — мякка, бо ён па характары мяккі, перабівае Віла Эдзік. — Ты слухаў, як гадзіннік б’е і як галубы за акном камеры буркочуць? Праз сотню метраў ад кавярні “Вясна”, дзе вы Асу партвейн наліваеце…

Лепш не казаў бы ён гэтага, бо і мне, і Вілу ніякавата…

— Ас прапаў… — вінавата кажа Віл, і Гарачы адпівае віна:

— Ды я не да таго… Як яно ўвогуле пачалося? Паўла Уліціна ў Маскве арыштоўваюць, шукаючы ягоны раман. Ён кажа, што кніга ў Мінску… Не ведае, у каго… Пачынаюць шукаць, у каго? Робяць ператрус у Палкоўніка, не знаходзяць… Тут мой сябрук, таксама актор, на адной сцэне стаялі, ён пасля ў Амерыку з’ехаў, даносіць, што кніга ў Гарачага. І хоць яна ўжо ў Асі Бланк, бяруць не Асю, а мяне… І там, — Эдзік зноў вялікім пальцам паказвае за спіну ў бок, дзе КДБ, — Гурык мне ціха раіць, каб на допыце я ўспомніў, што кнігу ўзяла не сама Ася, а яе бацька, якому ўсё адно сядзець. Я спытаў: “А за што Саламону Майсеевічу сядзець”, — і Гурык, старшы лейтэнант Ігар Гурковіч, адказаў: “За ўсё…”

“Што?!. Поскудзь!..” — успомнілася мне, як на кватэры Амерыканца крыкнуў пра Гурыка, ускочыўшы, Косця і перакуліў, ускокваючы, шклянку з гарбатай на жывот Палкоўніку, а Палкоўнік хакнуў, порткі атрасаючы: “Ха! У-ё-бі-шча!” — і цяпер, праз гады, як і тады, я не зразумеў, пра каго ён хакнуў: пра Косцю, які ратаваў Саламона Майсеевіча, ці пра Гурыка, які ратаваў Асю, забіраючы ў яе бацьку. Да гэтай пары ўсё ўва мне працівіцца таму, што сярод нас у той час маглі быць мярзотнікі.

— А ўсё ж гэты раман… — спрабую адвесці я размову ад самага непрыемнага… — што ў ім было такое, каб за яго ў турму садзіць?

— Не помню, — адказвае, як і Віл на даху, Эдзік у бары. — Нічога асаблівага, балбатня на сурвэтках.

— На якіх сурвэтках?..

— На папяровых. Кніга ж самвыдатаўская… Папера тонкая, сурвэтачная… Шмат на якіх старонках і не разабраць, што надрукавана. Дый не асабліва гэбэшнікі разбіраліся. Арыштоўвалі яны не кнігу, аўтара. Ён раззлаваў іх, на антысавецкі мітынг прыпёрся ў інвалідным вазку. У Маскве, на плошчы Маякоўскга… Ды яшчэ дысідэнта вядомага з-пад носа іхняга на тым вазку звёз. Вось яны і давай шукаць кнігу, каб аўтара пасадзіць. Прыехалі ў Мінск, а тут цэлая групоўка антысавецкая. І Мінскія гэбэшнікі, якія займаліся гэтай групоўкай, адразу аказаліся пад кантролем гэбэшнікаў маскоўскіх… Вось чаму далі мне два гады! — нечакана сканчае Эдзік. — А не таму, што маці — санітарка.

Ён нібы толькі што гэта ўсвядоміў — і глядзіць на нас разгублена…

— Ды не разабраць тады было, чаму аднаму адно, а іншым іншае… — усё яшчэ вінавата пазірае на Эдзіка Віл. — Мяне з камсамола выгналі, але пакінулі ва ўніверсітэце. Вадзіка Някрасава пратурылі з інстытута, але забыліся выключыць з камсамола… А Будкевіча, які ўвогуле быў збоку прыпёку, пагналі адусюль…

Эдзіку не надта цікава слухаць, кога там адкуль пагналі ці не пагналі, і ён кажа нам гэтаксама, як і глядзіць на нас, разгублена: