Чарнобыльская малітва

Двое дзетак, двое хлопчыкаў. Ні ў ясельках, ні ў садках — увесь час па бальніцах. Старэйшанькі: ці то дзяўчынка, ці то хлопчык. Лысенькі. Я — і да ўрачоў, і да бабак. Шаптух, знахарак. Самы маленькі ў класе. Яму нельга бегаць, гуляць, калі хто незнарок ударыць, пацячэ кроў, ён можа памерці. Хвароба крыві, я яе нават не вымаўлю. Ляжу з ім у бальніцы і думаю: "Памрэ". Пасля зразумела, што гэтак думаць няможна. Плакала ў туалеце. Усе мамы ў палатах не плачуць. У туалетах, у ванным пакоі. Вярнуся вясёлая:

— У цябе ўжо шчочкі паружавелі. Папраўляешся.

— Мамачка, забяры мяне з бальніцы. Я тут памру. Тут усе паміраюць.

Дзе мне плакаць? У туалеце? А там чарга… Там усе такія, як я…"

"На Радаўніцу… У дзень памінання… Нас пусцілі на могілкі. Толькі на могілкі, а заходзіць у свае двары, міліцыя загадвала, нельга. Дык мы хоць здалёк паглядзелі на нашы хаты… Перажагналі іх…"

"Раскажу вам, што такое наш чалавек. Адзін прыклад. У "брудных" раёнах… У першыя гады магазіны завалілі грэчкай, кітайскай тушонкай, і людзі радаваліся, выхваляліся, што, маўляў, нас цяпер адсюль не выганіш. Нам тут добра! Забруджвалася глеба нераўнамерна, у адным калгасе і "чыстыя", і "брудныя" палі. Тым, хто працуе на "брудных", плоцяць больш, і ўсе просяцца туды… На "чыстыя" ехаць адмаўляюцца…

Нядаўна быў у мяне ў гасцях брат з Далёкага Усходу. "Вы, — кажа, — тут, як "чорныя скрынкі"… Людзі-скрынкі…" "Чорныя скрынкі" ёсць у кожным самалёце, у іх запісваецца ўся інфармацыя аб палёце… Мы думаем, што мы жывём, размаўляем, ходзім, ядзім… Кахаем… А мы запісваем інфармацыю!.."

"Я — дзіцячы ўрач. У дзяцей усё інакш, чым у дарослых. У іх, напрыклад, няма паняцця, што рак — гэта смерць. Гэты вобраз у іх не ўзнікае. Яны ўсё пра сябе ведаюць: дыягназ, назвы ўсіх працэдураў, лекаў. Ведаюць больш, чым іхнія мамы. Мне здаецца, што калі яны паміраюць, у іх такія здзіўленыя твары… Ляжаць з такімі здзіўленымітварамі…"

"Урачы мяне папярэдзілі, што мой муж памрэ. У яго лейкоз. Рак крыві.

Ён захварэў, як вярнуўся з чарнобыльскай зоны. Праз два месяцы. Яго з завода туды паслалі. Прыйшоў з начной змены:

— Раніцою ад'язджаю.

— Што ты там будзеш рабіць?

— Працаваць у калгасе.

Зграбалі сена ў пятнаццацікіламетровай зоне, выбіралі буракі, капалі бульбу.

Вярнуўся. Паехалі да ягоных бацькоў. Памагаў бацьку тынкаваць печ. I там упаў. Выклікалі "хуткую", завезлі ў бальніцу — смяртэльная доза лейкацытаў. Адправілі ў Маскву.

Прыехаў адтуль з адной думкаю: "Я памру". Стаў болей маўчаць. Пераконвала. Прасіла. Словам маім не верыць. Тады я нарадзіла яму дачку, каб паверыў. Я сны свае тады не разгадвала. То мяне вядуць на эшафот, то я ўся ў белым… Прачнуся раніцою, пагляджу на яго: як жа я застануся адна? Нельга шмат думаць пра смерць… Ганю гэтыя думкі… Калі б я ведала, што ён захварэе, зачыніла б усе дзверы, стала б на парозе. Замкнула б на дзесяць замкоў…"

"Ужо два гады блукаем мы з маім хлопчыкам па бальніцах. Ні чытаць, ні слухаць пра Чарнобыль не хачу. Я ўсё бачыла…

Маленькія дзяўчынкі ў бальнічных палатах гуляюць у лялькі. Лялькі ў іх заплюшчваюць вочы, лялькі паміраюць.

— Чаму лялькі паміраюць?

— Бо гэта нашы дзеці, а нашы дзеці жыць не будуць. Яны народзяцца і памруць.

Майму Арцёмку сем гадоў, а на выгляд яму даюць пяць. Заплюшчыць вочы, і я думаю, што заснуў. Заплачу: ён жа не бачыць.

А ён — азываецца:

— Мама, я паміраю ўжо?

Засне, і амаль не дыхае. Я стану перад ім на калені.. Перад ложкам…

— Арцёмка, расплюшчы вочкі… Скажы што-небудзь…

"Ты яшчэ цёпленькі…" — думаю сама сабе. Расплюшчыць вочы. Зноў засне. I гэтак ціха. Як памёр.

— Арцёмка, расплюшчы вочкі… Я не даю яму памерці…"

"Нядаўна святкавалі мы Новы год. Сабралі багаты стол. Усё сваё: вяндліна, сала, мяса, агурочкі марынаваныя, толькі хлеб з магазіна. Нават гарэлка свая, самаробная. Сваё, як у нас жартуюць, чарнобыльскае. З цэзіем, стронцыем упрыкуску. А дзе што ўзяць? Магазіны ў вёсках з пустымі паліцамі, а калі што і з'явіцца, дык з нашымі зарплатамі і пенсіямі не падступішся.

Прыйшлі да нас госці. Нашы добрыя суседзі. Маладыя. Адзін настаўнік, другі — калгасны механік з жонкай. Выпілі. Закусілі. I пачаліся песні. Не змаўляючыся, заспявалі рэвалюцыйныя песні. Песні пра вайну. "Утро красит нежным светом стены древнего Кремля", — маю любімую. I атрымаўся харошы вечар. Такі, як раней.

Напісала пра гэта сыну. Ён у нас вучыцца ў сталіцы. Студэнт. Атрымліваю адказ: "Мама, я ўявіў сабе гэтую карціну… Вар'яцкую… Чарнобыльская зямля… Наша хата… Блішчыць навагодняя ёлка… А людзі за сталом спяваюць рэвалюцыйныя і ваенныя песні… Як быццам няма ў іх ззаду ні Гулага, ні Чарнобыля…"

Мне стала страшна не за сябе. За сына. Яму няма куды вярнуцца…"

Раздзел трэці. Захапленне журбою

Маналог пра тое, чаго мы не ведалі: смерць можа быць такой прыгожаю

"У першыя дні галоўным было пытанне, хто вінаваты? Пасля, калі мы больш уведалі, пачалі думаць, што рабіць? Як уратавацца? Цяпер, змірыўшыся з думкаю, што гэта не на год і не на два, а на шмат пакаленняў, пачалі ў думках вяртацца назад, перагортваць староначку за староначкай…

Гэта здарылася ноччу, з пятніцы на суботу… раніцою ніхто ні пра што не здагадваўся. Выправіла ў школу сына, муж пайшоў у цырульню. Гатую абед. Муж неўзабаве вярнуўся…Са словамі: "На атамнай нейкі пажар. Загад: не выключаць радыё". Я забылася сказаць, што мы жылі ў Прыпяці, побач з рэактарам. Датэгуль перад вачыма — ярка-малінавае зарыва. Рэактар неяк знутры свяціўся. Гэта быў не звычайны пажар, а нейкае свячэнне. Прыгожа. Нічога падобнага я ў кіно не бачыла. Увечары людзі высыпалі на балконы, у каго не было — ішлі да сяброў, знаёмых. У нас дзевяты паверх, выдатная бачнасць. Выносілі дзяцей, падымалі на руках: "Паглядзі! Запомні!" I гэта людзі, якія на рэактары працавалі… Інжынеры, рабочыя… Настаўнікі фізікі… Стаялі ў чорным пыле… Размаўлялі… Дыхалі… Любаваліся… Сёй-той за дзесяткі кіламетраў прыязджаў на машынах, веласіпедах, каб паглядзець. Мы не ведалі, што смерць можа быць такой прыгожай. Але я не сказала б, што ў яе адсутнічаў пах. Не вясновы і не асенні пах, а штосьці зусім іншае, і не пах зямлі…

Пяршыла ў горле, у вачах — слёзы самі па сабе. Я не спала ўсю ноч і чула, як тупалі наверсе суседзі, таксама без сну. Нешта яны там перацягвалі, стукалі, можа быць, рэчы пакавалі. Глушыла галаўны боль цытрамонам. Раніцою, як развіднела, агледзелася вакол, гэта я не зараз прыдумала, не пасля, а тады адчула: штосьці не так, штосьці змянілася. Назусім. У восем раніцы па вуліцах ужо хадзілі вайскоўцы ў супрацьгазах. Калі мы ўбачылі на вуліцах горада салдат і вайсковую тэхніку, мы не спалохаліся, а наадварот супакоіліся: калі армія прыйшла на дапамогу, усё будзе нармальна. У нашу свядомасць яшчэ не ўкладвалася, што мірны атам можа забіваць… Што чалавек бяссільны перад законамі фізікі…