Чужая бацькаўшчына

— Го, чаго маўчыш? — зноў заварушыўся на санях Ваўчок, падсоўваючыся на локцi, перабiў Мiцевы думкi— яны раз’ехалiся, як падпаленая пасярэдзiне нiтачка. — Хочаш, яшчэ раскажу… Во слухай. Служыў я тады ў санiтарнай роце. Пры доктару Статкевiчу. Во разумны чалавек быў. У Пецярбургскiм унiверсiтэце вучыўся. Родам недзе з нашага боку, з-пад Шчучына. Але я не пра яго хачу расказаць, пра сябе спярша. Ён, гэты Статкевiч, паслаў мяне ў Слонiм па лякарства. А мы стаялi тады ў Зэмбiне за Барысавам, мо чуў?

— Барысаў чуў, — прызнаўся Мiця, — а Зэмбiн — не.

— Во такое мястэчка, як нашыя Дварчаны, а мо яшчэ й меншае. У лясах. Глухая старана, скажу табе. Куды нi йдзi цi нi едзь — адно лес ды балота, — пакруцiў галавою Ваўчок.

— Дак вы кажаце, паслалi вас у Слонiм, — перабiў Ваўчка Мiця, убачыўшы, што таго зносiць убок, як санi на раз’езджанай дарозе.

— Ага, у Слонiм, — схамянуўся Ваўчок. — Але я туды не даехаў, захварэў у дарозе. Добра, што праз Наваградак ехалi, я дадому забег. Ледзьве ў хату ўсунуўся. А вошай на мне, не раўнуючы, як тая пяхота дзе па нолi рассыпалася. Мацi ў плач i нiкуды мяне ўжо не пусцiла. А тут бальшавiке i паляка пагналi. Камiсар у нашым Верасаве паявiўся. Пачаў распытваць, хто палякам прыслужваў. Тады ж i хацелi застрэлiць Рэпку за тое, што ў Лявона Шайбака астатнюю карову для польскага войска забраў. Ды i ў вас нешта? — махнуў пляскатаю кепкаю Ваўчок.

— Жарабiцу, бацька кажа, забраў, — нехаця прызнаўся Мiця.

— Во, праўда, жарабiцу, — разявiўшы рот, патрос галавою Ваўчок. — Прыходзiў i да нас гэты камiсар. Але я не помню. Жар у мяне велькi быў. Гарачка. Я нат схапiўся з ложка, адарваў ад сцяны тынк, хату ж нашу старую немцы яшчэ атынкавалi, i шпурнуў у яго. Дый аб’ехаў тут каля ложка, беспрытомны ўжо. Невядома, што было б, каб мацi з сястрою не ўратавалi. — Ваўчок раптам уцягнуў голаў у каўнер, мусiць, учуў холад ад таго даўнейшага страху. Усеўся ямчэй, азiраючыся на заднiя падводы.

Яны ўжо дагналi Корсакавага Мiцю. Лiтавараў конь дыхаў густою цёплаю параю на Мiцевы кары, касiўся на iх нейкiм злым сiняватым вокам.

— Так чуеш? — пахiснуўся на санях Ваўчок: iх занясло з сярэдзiны шашы. — Паляке вярнулiся назад. Я, ужо ачуняўшы ад хваробы, паехаў у Слонiм, там i знайшоў свой полк. Трохi паслужыў i думаю сабе — падамся на афiцэра. Адправiлi мяне ў падафiцэрскую школу. Скончыў яе, а звання мне не даюць. Эге, бачу, тут нешта не тое. Бачу — не туды палез… Хто ж цябе, мужыка, пусцiць? Ты павiнен век, як твае дзяды i прадзеды, быць пад нечаю пятою. Нявучаны чалавек — сляпы. Яго ўжо трэба за руку вадзiць — сам ён дарогi не знойдзе. Во што, браце, скажу, во дзе загваздка! — падбiраючы пад сябе ногi, Ваўчок раптам сеў, чапiўшы рукою Мiцю за плячо, разважна сказаў: — Вот чаму мы не ведаем — хто мы. Адзiн кажа — паляк, другi кажа — беларус… Ды i галодныя мы, нам яшчэ наесцiся хочацца. I свянцонага зелля, каб трохi душы апячы… Каб злосць прагнаць… — Ваўчок задыхнуўся, як рыба на беразе, пацмокваўшы ротам, хапiў ветру: — Дабра на свеце не было i не будзе. Родзяцца людзi мо аднакавымi, але вырастаюць з iх i махляры, i зладзеi, i бандыты… Тут нiхто нiчога не зменiць. Цi хто! Ялавец як быў калючы, так i будзе, з яго во бярэзiна не вырасце, на якую зямлю нi перасаджвай, што нi рабi. Ёсць жа ружнiца мiж дрэвамi, так, мусiць, i мiж людзьмi. А ты кажаш — беларус!..

Мiцю здушыла нейкая крыўда. Хацелася нешта сказаць насуперак Ваўчку, але ў галаве растрывожаным асiным роем кружылiся думкi, у душы паднiмалася цяжкая злосць процi зблытанай, як жмут нiтак, Ваўчковай логiкi. Безуважна глядзеў, як адзiн за адным беглi назад тоўстыя, абцярушаныя снегам камлi старых бярэзiн. Снег лез у шчылiны, мусiць, на адлегу. I раптам схамянуўся, падумаўшы пра Ваўчка, брала дзiва, што пра ўсё гэта думае гэты смешны, дзiкаваты Ваўчок, гэты, як смяялiся ў вёсцы, «фэйчар».

— Мо й праўда, — Мiця нарэшце ўхапiўся за тоненькую павучынку сваiх мысляў, — людзi, як дрэвы, душаць адно адное, засланяюць цяньком, не даюць адно аднаму расцi. Тут нiчога не скажаш…

— Во-во, — выцягнуўшы з-за пазухi, патрос суконнаю з адным пальцам рукавiцаю Ваўчок. — Адно дрэва расце, а другое ў цяньку чэзне, покуль не высахне.

— Але ж i з цяньку дрэвы выбiваюцца. Лес жа не гiне, — абярнуўшыся, Мiця паглядзеў Ваўчку ў затоеныя вочы, здзiвiўся, убачыўшы ў адным няроўнага, як вышчарбленага, чалавечка.

— Хi-хi, — сiплаватым, нiбы пракураным, смехам засмяяўся Ваўчок, хаваючы ў шчылiнцы прыжмураных вачэй гэтую вышчарбленую зрэнку. — Падлавiў ты мяне. Толькi скажу табе: напроцi ветру не падзьмеш, — i борзда саскочыў з саняў, пачаў грэцца, распасцёршы рукi, замахаў iмi, бiў сябе па шарым абшморганым кажушку. Раптам спынiўся, звесiўшы доўгiя рукi, сказаў:— Але ж некаму трэба. Я не дасцiг свайго, то, можа, ты да чаго добрага дойдзеш. Толькi гостры ты…

Злез з саняў i Мiця. Папусцiўшы сырамятныя лейцы, пайшоў з боку каня. У нагах блыталася доўгая бацькава бурка, валёнкi тапталi снег, пакiдаючы крыжык узору ад новых нясцёртых галёшаў. Думаў i не мог разабрацца ў блытанай гутарцы Ваучка. Але чуў да яго ўжо нешта прыязнае, нейкая нават павага знайшлася да гэтага смешнага, з ганарыста насунутай на адно вуха кепачкай, дробнага i шчуплага, як падлетак, чалавека.

Фурманкi ўжо дагналi адна адну — злiўся ў адзiн востры вiск скрып палазоў на крохкiм тугiм снезе. Цягучым медзяным звонам калыхаўся пад дугою ў Бортнiкавага каня жоўты пацямнелы званок.

Абклаўшы ў бурках башлыкi, пасаскоквалi з саняў мужчыны, пабеглi трушком, каб размяць i нагрэць ногi.

Жмурачы вочы ад рэдзенькага снегу, што коса плыў яшчэ з жаўтаватых — там недзе паказвалася сонца — хмар, Бронiк Лiтавар гукаў, каб чулi ўсе:

— Вы, дзядзька, як у сваты выправiлiся — са званочкам…

Мужчыны дагадвалiся, пра што заходзiць рэч, крывячы губы i аблiзваючы прэсны снег, няўзнак пасмiхвалiся.

Пра Мацюшкава сватаўство ў Верасаве ўжо каторы год не ацiхалi жарты. Сабраўшыся дзе на сяле, мужчыны любiлi расказваць, як некалi, яшчэ хлопцам, Мацюшка са старым Лiтаварам паехаў у сваты недзе далёка, аж пад Слонiм. Там, у маладой, i заначавалi. Назаўтра раненька Мацюшка разбудзiў свата:

— Уставай, дзядзька Ясь, паедзем дадому.

— Чаго ты? Яшчэ i не ўмовiлiся, а дзеўка не благая.

— Няхай яе яма ўверне. Во, палажыла спаць, а простынi белыя заслала, дак я нат баяўся пукнуць.

— Вот яшчэ што?..

— А што ты, дзядзька, думаў: пукнi незнарок, дак яны парыжэюць.

Намякаў цяпер пра гэта Мацюшкава сватаўство i Бронiк Лiтавар. Мiця, не ўтрываўшы, запэрхаў смехам. Затрос падбародкам i скрывiў губы Марцiн Ваўчок, учуўшы, як злуе i трапечацца стары Бортнiк:

— Ты пра маё не заiкайся. Глядзi сваiх. Во аб’ездзiў свет…

— Ты, дзядзька, не злуй. Якiя сваты, я кажу пра званочак, — хiтраваў знарок Лiтавар.

Нехаця, трушком, трасучы аглоблямi, зноў пабеглi конi — шаша спускалася ў лагчыну да моста — на сiняватым снезе выдавалi жаўтаватымi пабеленыя жалезныя парэнчы.

Мужчыны на бягу кулялiся ў санi.

Не даходзячы моста, шашу перабягала дарога. Высокаю грэбляю там паднiмаўся чарнаваты ўезджаны снег.

— Кiруй направа, у вёску! — крычаў Мiцю са сваiх саняў Лiтавар.

Адным канцом выходзячы да шашы, другiм хаваючыся ў каламутнай iмгле, расцягнулася доўгая вёска.

З карычняватага прысаддзя паднiмалiся белыя мяккiя стрэхi. З-пад доўгiх i густых восцяў лёду, што звiсаў з застрэшкаў, на вулiцу глядзелi цёмныя баязлiвыя вокны.