Сцюдзёны вырай

Гладзячы Крысці, які вуркатаў, як ляскотка ў коле ровару (ровары былі тут, у Вільні, сапраўднай рэлігіяй!) ды даволі балюча падрапваў мяне сваімі драпежнымі кіпцюрамі, я думаў, што ёсць ува мне нейкая фундаментальная хіба, нейкая нягегласць, прыроджаная схільнасць да немагчыма дзікунскіх памылак: сітуацыя з Саўрасавым толькі высветліла яе — так, як высвятляе запаленая ў пакоі лямпа стол, ложак, мёртвае цела на ложку — але цела было б тут і без святла! Са святлом яго мярцвяцкасць толькі стала відавочнай. Я адчуваў гэтую хібу як элементарную адсутнасць шанцавання. Здавалася, вось трошкі, вось маленькі кавалачак удачы, ды ўсё атрымаецца. Здаецца, Настаў трусік (ці мой, мне адпісаны гісторыяй трусік?) трохі дапамог: з ім не было гучных наступстваў. Я не блытаў адно Гётэпе з другім.

Прайшоў яшчэ год. Мова засвойвалася, і на гэтым этапе цяжэй за ўсё было з чаргаваннямі. Тут сапраўды трэба было нарадзіцца беларусам, каб зразумець логіку, па якой у адным выпадку «г» змянялася на «з», а ў другім — не змянялася. Сяргей (не Сярзей жа!), мой новы беларускі сябра, гісторык ды цудоўны суразмоўца, тлумачыў: «Слухай музыку маўлення!» Слухаў, не атрымоўвалася. «Ну, даражэнькі, ты ж беларус! Узгадай! Пачуй, што кажуць твае гены», —раззлаваўся ён аднойчы, пасля таго, як я зноў не прачаргаваў. Гены маўчалі.

У Вільні было шмат беларусаў, і, у адрозненне ад тых беларусаў, якія жылі ў Бостане і паспелі набыць пэўны эмігранцкі лоск, на гэтых яшчэ былі бачныя свежыя апаліны ад камунікацыі з Радзімай. Адзін моцна, да скалананняў, заікаўся. Сяргей абяцаў расказаць як-небудзь пра абставіны, праз якія той набыў заіканне, але не расказаў, адзначыўшы, што мне спакайней будзе. Аднойчы я запытаў таго сам, але ён вымавіў адно слова: «Волечка…», далей запнуўся, а пасля ціха заплакаў, і я не ведаў, што хранічныя заікі заікаюцца нават тады, калі плачуць, што ў плача — плача цяжкага, які стаіць на самай мяжы з рыданнем, таксама ёсць рытм, і гэты рытм у небаракі быў такі ж паламаны, як і маўленне.

Другі — ціхі, замкнёны, з пявучай мовай, даўгімі валасамі ды вачыма, поўнымі неба, жыў у каморы без вокнаў, якая хавалася ў доме міласэрнасці, пераўтвораным у прытулак для пацярпелых з Беларусі. Пацярпелых было шмат, збольшага яны начавалі на спартыўных кілімах у канферэнц-зале, і іх было надта шкада, аднак гэтага, якому не знайшлося месца, шкада было асабліва, бо нешта ён там здзейсніў, і яго не прынялі ў грамаду. Жытло далі, але асобнае, як у ваўка.

Усе гэтыя людзі не мелі фобіі пераследу, яна ў іх яшчэ проста не паспела выпрацавацца, бо тут, у Вільні, быў сапраўдны прыфрантавы шпіталь, тут ачуньвалі тыя, па кім сітуацыя прайшлася найбольш жорстка, але каму ўсё ж такі ўдалося ўцячы (ці дамовіцца аб уцёках?). Замест падазронасці, закрытасці, тут панавала братэрства кшталту франтавога. Усе з усімі сябравалі і намагаліся дапамагчы. Была тут даволі вялікая талака з тых, хто эміграваў яшчэ да ўсіх тых дзікунстваў, праз якія прайшла Наста. Гэта былі добрыя, смяшлівыя людзі кшталту Сяргея, якія нікуды не імкнуліся, ніякую Беларусь не вывозілі і не адраджалі, але жылі ў ёй, тым больш, што беларускай гісторыі ў гэтым горадзе захавалася значна больш, чым слядоў гісторыі ўласна літоўскай.

Другая справа, што ўсе гэтыя шчырыя, здаровыя, не спужаныя, аседлыя беларусы з аўто ды маёмасцю як быццам трохі не мелі сэнсу ў жыцці. Таму, мабыць, і пілі. Але тыя, хто сэнс меў, таксама пілі. Сяргей неяк растлумачыў, што галоўны літоўскі алкагольны напой «999» з’яўляецца насамрэч напоем беларускім, бо ўзгаданы ў Караткевіча. А таму іх алкагалізм мае высакародную мэту — высмактаць увесь стратэгічны запас літоўскіх алкагольных напояў беларускага паходжання, каб атрымаць сімвалічную перамогу над гістарычнай несправядлівасцю.

Што я магу сказаць пра літоўцаў? Яны дзіўныя людзі! На іх тварах сур’ёзнасць, і яны амаль што не ўсміхаюцца. У размове з літоўцам складаецца ўражанне, што яны на чымсьці вельмі фундаментальна засяроджаныя. І яны б рады былі ўсміхнуцца, ветліва павітацца з табой, але іх непакоіць нейкая думка, ад якой не пазбавіцца, як не спрабуй. І вось у той момант, калі ты ўжо гатовы прыйсці да высновы, што жыхары гэтага гораду проста мізантропы, якім не ўласцівы нейкі душэўны зрух, спагада, суперажыванне (якое, здаецца, ляжыць у аснове любога мастацтва, у тым ліку — мастацтва жыцця), апынаецца, што ты проста штосьці неразгледзеў. Помню, як у першую, самую цяжкую з-за адзіноты ды адчування бессэнсоўнасці маёй справы зіму аднаго вечару ўсе дрэвы ў Вільні раптам расквеціліся папяровымі птушкамі: нейкі дзівак (я яго бачыў: сур’ёзны, занадта засяроджаны погляд!) хадзіў па горадзе з драбінкамі ды развешваў на галіны белых галубоў, буслоў ды чаек, вядома ж, чаек. У гэтым была такая простая кранальнасць, такая чалавечнасць, што чамусьці хацелася плакаць. Пануючым пачуццём была палёгка: я іх не зразумеў! Яны вытанчаныя ды прыгожыя, гэтыя суворыя, складаныя літоўцы!

І вось кожны раз, калі я бачыў, напрыклад, як трое падлеткаў б’юць дзеда ля тралейбуснага прыпынку, на якім чакаюць другога прышэсця засяроджаныя на ўласных думках волаты, і ніхто не заступіцца, бо ўсім усё роўна; калі назіраў, як бясплённа сядзяць на вуліцах жабракі; калі чуў чарговую прапанову вывучыць літоўскую мову ў адказ на спробу ўдакладніць, з чым гэтыя crepes у кавярні па-беларуску, ува мне нешта памірала. Аднак потым здаралася нешта невыбітнае, але такое прыгожае па сваёй сутнасці — ну як гэтая моладзевая пара, якая праходзіла хвіліну таму побач з кавярняй, у якой я ніяк не скончу гэты такі цяжкі для мяне тэкст, яны праходзілі ды раптам пачулі музыку, якая грала тут, у памяшканні, і гэта была Crossfires Брэндана Флаўэрса (сціплы, але балючы напамін пра іншы горад ды іншую гісторыю), дык вось хлопец вельмі далікатна абхапіў сваю сяброўку ды на хадзе яны зрабілі некалькі вытанчаных, адрэпетаваных «па» ў стылістыцы бі-бопу; два крокі ўбок, пераварот, два крокі назад — ды пабеглі наперад! Выключным было тое, што гэтыя двое не дамаўляліся спецыяльна, але зрабілі ўсё сінхронна, як на сцэне, быццам бы ў іх грала адна і тая ж музыка: бачна было, што гэта сапраўднае пачуццё, бачна па тым, якімі былі іх вочы — такое пачуццё здараецца толькі раз за ўсё жыццё і то не з усімі, і яны танчылі, яны дарылі сябе ды сваё шчасце, ім было не шкада. І ўсе навокал усміхаліся. Ну, як жа не любіць такі горад ды такіх людзей?

Час майго чакання, маіх пошукаў ішоў. Наваколле амаль што не змянялася: здаецца, чым старэйшы ўзрост мае любы горад, тым менш шанцаў пабачыць перамены ў ім цягам твайго кароткага жыцця. Занадта ж маленькі чалавечы век у параўнанні са стагоддзямі, якія адведзеныя мураваным дамам, сярэднявечнаму шчарбатаму бруку, па якім я хаджу штодня. Толькі камяні заўважаць, што на месцы, дзе некалі стаяў дом, цяпер нарасла кардонная Maxima, якая параджае людзей з аднолькавымі пластыкавымі пакетамі. Змяненне ландшафту адбывалася тут вельмі павольна і нават будоўлі цягнуліся пад наглядам клапатлівых кранаў гадамі, каб камяні паспелі пабачыць, адчуць, бо ў камянёў час ідзе вельмі павольна. Аднак у жніўні другога году жыцця ў Вільні адбыўся скандал. Курыца знікла. Так, знікла курыца, дарэчы знікла ў строгай адпаведнасці з законамі філасофскай суб’ект-аб’ектнасці — разам з мужчынам, які маўкліва паліў на прыступках. Я хадзіў па двары, намагаючыся знайсці якое-небудзь тлумачэнне феномену адсутнасці, але бачыў толькі скамянелыя кропачкі лайна, якое непазбежна пакідае пасля сябе любая прысутнасць. На дзвярах, якія некалі падпіраў уласнай спінай маўклівы суб’ект курынага існавання, вісела шматслоўная аб’ява па-літоўску, і ніводнага слова не пераклікалася ў ёй з тымі мовамі, якімі я цяпер валодаў. У сваіх спробах распазнаць у шчацінні літоўскіх літараў хоць які-небудзь рэлевантны для мяне сэнс, я наблізіўся да самых дзвярэй. І тут яны праваліліся ўнутр, і ў праёме апынуўся зухаваты, занадта шпаркі, каб не канфліктаваць з рэчаіснасцю, стары. Абставіны ўзросту на ягоным твары пасавалі перад абставінамі ягоных паводзінаў: яго складана было назваць дзядком, дзедам, дзядулем, хутчэй — другім «дз»: дзіваком. Дзівацтва не ведае ўзросту ды ператварае істоту любых гадоў у нешта пазаўзроставае.

Нос дзівака быў апрануты ў цяжкія акуляры, якія, у выніку сваёй масіўнасці, прэтэндавалі апроч аптычнай, яшчэ і на энерга — ды цеплазберагальную функцыі. Такімі акулярамі можна было накрывацца ўначы, як коўдрай. Ён хуценька выляцеў, аббег мяне вакол ды працягнуў мне сваю спрытненькую сухую пяцярню. Сказаў штосьці па-літоўску, мабыць, нейкае тлумачэнне пра курыцу ды таго астранома, што назіраў сузор’і яе рухаў. Я перапытаў па-ангельску, і акуляры просценька перайшоў на ангельскую, сказаўшы, што ён — палкоўнік, але пайшоў ужо са службы. Не жадаючы, каб суседзі мяне ўспрымалі як амерыканца, я падкрэсліў прыемнасць нашага знаёмства па-беларуску. «Хадземце хутчэй унутр!» — адрэагаваў ён на чысцюткай беларускай мове. «Вы беларус?» — захоплена перапытаў я. «Не, расеец! З Калугі», —катэгарычна ляпнуў ён, як быццам гэта вельмі натуральная з’ява — адстаўны расейкі colonel, які валодае ангельскай ды беларускай. Ён не палічыў уласнае паходжанне чымсьці вартым удакладнення, а замест гэтага зацягнуў мяне ў пакой, які ўсё яшчэ ўтрымліваў сляды папярэднікаў: вялікая клетка стаяла побач з ложкам, які суседнічаў з поўнай цыгарэтных недапалкаў попельніцай. Я запытаўся, дзе папярэднік, але той растлумачыў, з прыкметай ганарлівасці: «Я не палю!». «Іваноў», — прэзентаваў ён сябе (пазней следчы растлумачыў мне, што да чалавека, які называецца пры знаёмстве «Івановым», заўсёды трэба ставіцца з засцярогай, бо гэта настолькі распаўсюджанае ў Літве прозвішча, што не ўтрымлівае ў сабе ніякай адметнасці, як містэр Сміт у ангельскай, але ж я не ведаў). «Ян Вярбіцкі», —адгукнуўся я. Пасля Стамбулу я адчуваў сябе Вярбіцкім, не Вілаў. «А дзе твая дзяўчына?» — запытаўся ён. Я не здолеў нічога адказаць. Сапраўды, дзе мая дзяўчына?

«Дык ты адзін жывеш? Ніхто да цябе не прыходзіць?» — вельмі ж яго цікавіў мой сямейны статус. «А дзе вы так мову вывучылі»? — паспрабаваў я памяняць тэму, але ён ужо кудысьці збег, вярнуўся з пухірыстым зялёным сакваяжыкам, у якім былі малюнкі, яго малюнкі, ён іх зрабіў на флоце — шматслоўна тлумачыў ён — бо ён служыў на флоце, спачатку на флоце, а потым — не на флоце.

Ён вымаў акварэлі з марскімі тэмамі (чайкі, хвалі, камяні, скалы, зоркі, караблі) і з хуткасцю калейдаскопу тыкаў мне ў вочы, нібыта штосьці даказваючы. Мне было дзіўна, бо частка з іх была напісана даволі дасканала ды, здаецца, жанчынай (чуллівасць і празмерная ўзрушанасць у кожным каляровым дотыку паперы), іншыя сапраўды былі падобныя да малюнкаў самавука-марака (тут былі ваенныя лінкоры з эрэктыльна ўзнятымі гарматамі, пяшчотна быў схоплены сюжэт «Пуск ПЗРК-300 у святле поўні»), трэцюю групу складалі акварэлі, зробленыя дзіцячай ці падлеткавай рукой ды не адной — тут была цэлая выстава твораў мастацкай школы сярэдніх памераў (гэтых можна было вылучыць па празмерна рамантычных адносінах да мора, якое перадавалася некалькімі шырокімі каляровымі палосамі з градацыяй ад вохравага плыткаводдзя да ўльтрамарынавых глыбіняў з абавязковым ветразем на гарызонце, геаметрычнасць якога была сапсаваная некалькімі неасцярожнымі рухамі пэндзля). Мой хуткі да ўспрымання жывапісу позірк выхопліваў у гэтым мігаценні акуратна заштрыхаваныя падобнымі колерамі подпісы ў правым ніжнім кутку — усім пачаткоўцам так прыемна адчуваць сябе саўрасавымі: памеры ды працягласць плямаў былі розныя, а значыць, рознымі былі і подпісы. Я запытаўся: «Гэта не вашыя акварэлі, ці не так?». Ён аслупянеў, сунуў малюнкі ў сакваяжык, клацнуў зашчапкамі ды хуценька схаваў калекцыю некуды. Я паспрабаў высветліць, дзе ён усё ж вывучыў мову і навошта мне паказваў гэтыя малюнкі, бо склалася ўражанне, быццам ягоным планам было пачаць сяброўства, а мая нахабная адукаванасць гэты план сапсавала. Але дзівачок у акулярах на пытанні не адказваў.

«Хадземце на кухню», — прапанаваў ён мне. Не, мне не было боязна, бо не выглядаў ён на небяспечнага. «Хочаце цукру?» — прапанаваў на кухні, у якой было даволі цёмна, бо вокны былі завешаныя. Там, за фіранкамі, шугалі ластаўкі ды даносіліся па-летняму ўтульныя выкрыкі дзетак. Я здзівіўся: «Цукру?». «Цукру?» — пацвердзіў ён, гасцінна зняў вечку з цукарніцы і сам набраў паўнюткую лыжку белага пяску. Паўза зацягвалася, я пачаставаўся ягоным цукрам і не заўважыў у ім нічога адметнага. «Файна, скажы?» — задаволена варкатнуў гаспадар. Я не ведаў, што сказаць і пацвердзіў, што цукар смачны. «Чаго ў прыцемках сяджу?» — працягнуў ён размову хіба што з самім сабой, бо я нічога на гэты конт не пытаў. «А вось глядзі», — ён шчоўкнуў нейкай кнопкай і на шафіку запалілася гірлянда, якая файна б пасавала для прыдання святочнай атмасферы якому-небудзь оруэлаўскаму савецка-каляднаму інтэр’еру, аднак да Калядаў было далёка, а выказваць захапленне святлом ды каларыстыкай гірляндаў неяк няёмка (заўвага рэдактара (Я. П.): Джон, у СССР не святкаваліся Каляды, толькі Новы год, таму «савецка-калядны інтэр’ер» так не выглядае!). Дзівак чакаў ад мяне ўхвалення, і я прамармытаў нешта пра адценне лямпачак, пра дзіўныя спалучэнні колераў. «Яна кітайская, — працягнуў тлумачэнні акуляры. — Раней такіх не рабілі. Паглядзіце, якія дробненькія лямпачкі!».