Чарнобыльская малітва

— Міліцыянер, што з намі быў, гэта самае… Звар'яцеў. Сіямскіх катоў шкадаваў, дарагія, маўляў, яны на рынку. Прыгожыя. Хлопец, гэта самае…

— Ідзе карова з цяляткам. Не стралялі. I коней не стралялі. Яны баяліся ваўкоў, чалавека не баяліся. Але конь лепей можа сябе абараніць. Першымі пагінулі ад ваўкоў каровы. Па законе джунгляў.

— З Беларусі жывёлу везлі і прадавалі ў Расію. А цялушкі лейкозныя. Але затое збывалі іх танна.

— Больш за ўсё шкада старых… Яны падыходзяць да нашых машын: "Паглядзі ты там, хлопчык, на маю хату". Ключ у рукі тыцкаюць: "Забяры касцюм. Шапку". Грошы даюць… "Як там мой сабака?" Сабаку прыстрэлілі, дом разрабавалі. А яны ніколі туды не вернуцца. Як гэта сказаць? Я ключы не браў. Не хацеў падманваць. Іншыя бралі: "Дзе самагонку схаваў? У якім месцы?" Дзед і скажа… Знаходзілі паўнюткія бідоны, вялікія бідоны з-пад малака.

— Папрасілі на вяселле забіць дзіка. Заказ! Печань у руках распаўзаецца… Усё роўна заказваюць… На вяселле… На радзіны…

— Страляем і для навукі. Адзін раз у квартал: два зайцы, дзве лісы, дзве казулі. Усе заражаныя. Але ўсё роўна і сабе б'ём, ядзім. Спачатку баяліся, а цяпер прывыклі. Нешта ж есці трэба, на Месяц усе не пераселімся. На іншую планету.

— Хтосьці шапку з лісы на рынку купіў — аблысеў. Армянін купіў за бясцэнак аўтамат з "магільніка" — памёр. Палохалі адзін аднаго.

— А ў мяне там ані ў душы, ані ў галаве нічога не адбывалася… Муркі і Шарыкі… Страляў… Работа…

— Я размаўляў з вадзіцелем, які вывозіў хаты адтуль. Вывозяць. Хоць гэта ўжо не школа, не дом і не дзіцячы садок, а нумарныя аб'екты дэзактывацыі. Вывозяць! Мы сустрэліся з ім ці то ў лазні, ці то ля піўнога ларка… Не памятаю дакладна. Дык вось ён распавядаў: пад'язджаюць на КамАЗе, за тры гадзіны дом разбіраюць і іх пад горадам перахопліваюць. Ірвуць з рук. Зону раскупілі на дачы. Яны грошы атрымаюць і яшчэ іх накормяць і напояць.

— Сярод нашага брата ёсць драпежнікі… Паляўнічыя-драпежнікі… А іншыя любяць проста пахадзіць па лесе. На дробнага звера. На птушку…

— Скажу я вам… О колькі людзей пацярпела, а ніхто за гэта не пакараны. Пасадзілі дырэктара атамнай станцыі і хутка выпусцілі. У той сістэме, хто быў вінаваты — вельмі цяжка сказаць. Калі вам загадалі зверху, што вы павінны былі рабіць? Яны нешта там выпрабоўвалі. Чытаў у газетах, што вайскоўцы плутоній напрацоўвалі… Для атамных бомбаў… Таму і грымнула… Калі груба, дык пытанне стаіць гэтак: чаму — Чарнобыль? Чаму — у нас? А не ў французаў ці ў немцаў?

— Засела ў памяці… Было гэтак… Шкада, што ні ў кога не засталося тады патрона, не было чым прыстрэліць. Таго пудзелька… Дваццаць чалавек… Ніводнага патрона пад канец дня… Ніводнага патрона…

Маналог пра тое, што мы не ўмеем жыць без Чэхава і Талстога

"Аб чым я малюся? Спытайцеся ў мяне: аб чым я малюся? Я не ў царкве малюся. Сама сабе… Я хачу кахаць! Я кахаю! Я малюся за сваё каханне! А мне… (Абрываефразу. Бачу, што гаварыць не хоча.) Успамінаць? Можа, трэба на ўсялякі выпадак адштурхнуць ад сябе… Адсунуць… Я такіх кніг не чытала… У кіно не бачыла… У кіно я бачыла вайну. Мае бабуля і дзед успамінаюць, што ў іх не было дзяцінства, была вайна. Іхняе дзяцінства — вайна, а маё — Чарнобыль. Я адтуль… Вось вы пішаце, але ніводная кніга не памагла мне, не вытлумачыла. Ні тэатр, ні кіно. Я разбіраюся ў гэтым без іх. Сама. Мы ўсё перажываем самі, мы не ведаем, што з гэтым рабіць. Розумам я гэта зразумець не магу. Асабліва разгубілася мая мама, яна выкладае ў школе рускую мову і літаратуру, заўсёды вучыла мяне жыць па кніжках. I раптам такіх вось кніжак няма… Мама разгубілася… Без кніжак жыць яна не ўмее… Без Чэхава і Талстога.

Успамінаць? Я хачу і не хачу ўспамінаць… (Ці то да сябе прыслухоўваецца, ці то спрачаецца сама з сабою.) Калі вучоныя нічога не ведаюць, калі пісьменнікі нічога не ведаюць, тады мы ім дапаможам сваім жыццём і смерцю. Так лічыць мая мама… А я хацела б пра гэта не думаць, я хачу быць шчаслівай. Чаму я не магу быць шчаслівай?

Жылі мы ў Прыпяці, побач з атамнай станцыяй, я там нарадзілася і вырасла. У вялікім панельным доме, на пятым паверсе. Вокны — на станцыю. Дваццаць шостага красавіка… Іх было два дні — апошнія два дні ў нашым горадзе. Яго ўжо няма. Тое, што засталося, ужо не наш горад. Тым днём сусед з біноклем сядзеў на балконе, назіраў за пажарам. А мы… Дзяўчынкі і хлопчыкі… Мы на веласіпедах лёталі на станцыю, у каго веласіпедаў не было, тыя нам зайздросцілі. Ніхто не сварыўся. Ніхто! Ні бацькі, ні настаўнікі. Да абеду на беразе ракі не стала рыбакоў. Яны вярнуліся чорныя, гэтак за месяц у Сочы не загарыш. Ядзерны загар! Дым над станцыяй стаяў не чорны, не жоўты, а блакітны. Але на нас ніхто не сварыўся… Выхаванне, пэўна, такое, што небяспека магла быць толькі ваенная: выбух злева, выбух справа… А тут — звычайны пажар, тушаць яго звычайныя пажарнікі… Хлапчукі жартавалі: "Выстройвайцеся доўгімі шарэнгамі на могілкі. Хто вышэйшы — той памрэ першы". Я — маленькая. Я не памятаю страху, я памятаю шмат дзіўных рэчаў. Сяброўка расказвала, як яны са сваёй мамай ноччу закопвалі ў двары грошы і залатыя рэчы, баяліся, што забудуць тое месца. Маёй бабулі, калі яе праводзілі на пенсію, падарылі тульскі самавар, яна чамусьці больш за ўсё непакоілася пра гэты самавар і дзедавы медалі. I пра старую швейную машыну "Зінгер". Нас эвакуіравалі… Гэтае слова "эвакуацыя" прынёс з працы тата: "Мы выязджаем у эвакуацыю". Як у ваенных кніжках… Ужо селі ў аўтобус, тата прыгадвае, што нешта забыўся. Бяжыць дадому. Вяртаецца з дзвюма сваімі новымі сарочкамі… На вешалцы… Гэта было дзіўна бачыць. У салдат незямны выгляд, яны хадзілі па вуліцах у белых маскіровачных халатах і масках. "Што з намі будзе?" — ішлі да іх людзі. "Чаму вы ў нас пытаецеся, — злаваліся яны, — вунь белыя "Волгі" стаяць, там начальства". Едзем ва аўтобусах, неба блакітнае-блакітнае. Куды мы едзем? У сумках і авоськах — велікодныя пірагі, фарбаваныя яйкі. Калі гэта вайна, дык я яе па кніжках уяўляла інакш. Выбух злева, выбух справа… бамбёжка… Ехалі мы марудна, замінала жывёла. Па дарогах гналі кароў, коней… Пахла пылам і малаком… Вадзіцелі мацюкаліся, крычалі на пастухоў: "Што па дарозе гоніце, такую маць?!" Пыл радыеактыўны падымаеце! Ішлі б па полі, па лузе". Тыя ў адказ таксама матам, апраўдваліся, што шкада таптаць зялёнае жыта, траву.

Ніхто не верыў, што назад мы ўжо не вернемся. Такога ж ніколі не было. Крыху кружылася галава і пяршыла ў горле. Старыя жанчыны не плакалі, плакалі маладыя. Плакала мая мама…

Прыехалі ў Мінск… Але месца ў цягніку мы купілі ў правадніцы за трайную цану. Яна ўсім прынесла чай, а нам сказала: "Давайце свае кубкі ці шклянкі". Да нас адразу не дайшло… Шклянак, ці што, не хапае? Не! Нас баяцца… "Адкуль?" — "З Чарнобыля". I чалавек бокам-бокам ад нашага купэ, дзяцей не пускаюць, каб бегалі міма. Прыехалі ў Мінск, да мамінай сяброўкі. Маме маёй дагэтуль сорамна, што мы ў сваёй "бруднай" апратцы, абутку ўначы ўваліліся ў чужую кватэру. Але нас прынялі, накармілі. Шкадавалі. А зайшлі суседзі: "У вас госці? Адкуль?" — "З Чарнобыля". I яны таксама бокам-бокам…

Праз месяц бацькам дазволілі з'ездзіць і паглядзець кватэру. Забралі яны цёплую коўдру, маё асенняе паліто і поўны збор пісьмаў Чэхава, мамін самы любімы. Бабуля… Наша бабуля… Дацяміць не магла, чаму не ўзялі пару слоікаў клубнічнага варэння, якое я любіла, яно ж у слоіках, з накрыўкамі… На коўдры выявілі "пляму"… Мама мыла, чысціла пыласосам, нічога не дапамагло. Здалі ў хімчыстку… Яна "свяцілася"… Гэтая "пляма"… Пакуль не выразалі нажніцамі. Усё знаёмае: коўдра, паліто… А я не магла ўжо спаць пад гэтаю коўдраю… Надзець гэтае паліто… У нас не было грошай купіць мне новае, а я не магла… Я ненавідзела гэтыя рэчы! Гэтае паліто! Не баялася, а зразумейце, ненавідзела! Усё гэта можа мяне забіць! Пачуццё варожасці… Не магу зразумець гэта розумам… Усюды гаварылі пра аварыю: дома, у школе, у аўтобусе, на вуліцы. Параўноўвалі, з Хірасімай. Але ніхто не верыў. Як паверыць у тое, што непадуладнае розуму? Як ты ні стараешся, ні намагаешся зразумець, усё роўна незразумела. Я памятаю: мы ад'язджаем — неба блакітнае-блакітнае…

Бабуля… На новым месцы яна не прыжылася. Сумавала. Перад смерцю прасіла: "Хачу шчаўя!" Шчаўе некалькі гадоў есці не дазвалялі, яно больш за ўсё набірае радыяцыю. Хаваць мы яе павезлі ў родную вёску Дуброўнікі… Там ужо была зона, агароджаная калючым дротам. Стаялі салдаты з аўтаматамі. За дрот пусцілі толькі дарослых… Тату, маму… Сваякоў… А мне не дазволілі: "Дзецям нельга". Я зразумела, што ніколі не змагу адведаць бабулю… Зразумела… Дзе пра гэта можна прачытаць? Дзе гэта калі-небудзь было? Мама прызналася: "Ты ведаеш, я ненавіджу кветкі і дрэвы". Яна спалохалася самой сабе… На могілках… На траве… Паслалі абрус, паставілі закусь, гарэлку… А салдаты памералі дазіметрам і ўсё выкінулі… Трава, кветкі — усё "шчоўкала". Куды мы адвезлі нашу бабулю?

Я баюся… Я баюся кахаць… У мяне ёсць жаніх, мы занеслі заяву ў загс. Вы чулі што-небудзь пра хірасімскіх "хікабусі"? Тых, хто выжыў пасля Хірасімы… Яны могуць разлічваць толькі на шлюбы адно з адным, паміж сабою. У нас пра гэта не пішуць, пра гэта не гавораць. А мы ёсць… Чарнобыльскія "хікабусі"… Ён прывёў мяне ў дом, пазнаёміў са сваёй мамай… Яго добрая мама… Працуе на заводзе эканамістам. Грамадская работніца. Ходзіць на ўсе антыкамуністычныя мітынгі. Вось гэтая добрая мама, як даведалася, што я з чарнобыльскай сям'і, з перасяленцаў, здзівілася: "Любачка, хіба вы зможаце нарадзіць?" У нас — заява ў загсе… Ён упрошвае: "Я сыду з дому. Здымем кватэру", — а ў мяне ў вушах: "Любачка, для некаторых існуе грэх дзетараджэння". Грэх кахаць…

А да яго ў мяне быў другі хлопец. Мастак. Мы таксама хацелі пабрацца. Усё было добра да аднаго выпадку. Я зайшла да яго ў майстэрню і пачула, як ён крычаў па тэлефоне: "Як табе пашанцавала!" Звычайна такі спакойны, нават флегматычны, ніводнага клічніка ў гаворцы. I раптам!! Што аказваецца? Яго сябра жыве ў студэнцкім інтэрнаце. Зазірнулі ў суседні пакой, а там дзяўчына вісіць. Зачапілася за фортку. I на панчосе. Яго сябра здымаў яе… Вымаў з пятлі… А гэты захлёбваўся, дрыжэў: "Ты ўявіць сабе не можаш, што ён убачыў! Што перажыў! Ён нёс яе на руках… Дакранаўся да твару… У яе белая пена на вуснах… Едзем, можа, паспеем…" Пра мёртвую дзеўчынёху ён не гаварыў, нават ні разу не пашкадаваў яе. Яму б толькі ўбачыць і запомніць… А пасля намаляваць… Я тут жа ўспомніла, як ён мяне распытваў, якога колеру быў пажар на станцыі, ці бачыла я расстраляных катоў і сабак, як яны ляжалі на вуліцах? Як плакалі людзі? Ці бачыла я, як яны паміраюць?