Чарнобыльская малітва

Маладыя хлопцы… Яны цяпер таксама паміраюць, але яны разумеюць, што калі б яны не зрабілі гэтага…

Быў момант, калі існавала небяспека тэрмаядзернага выбуху, і спатрэбілася спусціць з-пад рэактара цяжкую ваду, каб ён не абрынуўся туды, а цяжкая вада — гэта прамы кампанент ядзернага паліва. Уяўляеце?! Паставілі задачу: хто нырне ў гэтую цяжкую ваду і адчыніць там засаўку спускнога клапана? Абяцалі кватэру, машыну, дачу і ўтрыманне сямейнікаў да канца дзён. Шукалі добраахвотнікаў. I яны знайшліся! Хлопцы ныралі, шмат разоў ныралі і адчынілі гэтую засаўку, і ім далі на каманду сем тысяч рублёў. А пра абяцаныя машыны і кватэры забыліся. Ды і не з-за іх яны ныралі! Не з-за матэрыяльнага, менш за ўсё з-за матэрыяльнага. (Расхваляваўся.)

Гэтых людзей ужо няма… Толькі дакументы ў нашым музеі… Прозвішчы… Але калі б яны не зрабілі гэтага? Наша гатоўнасць да самаахвяравання… Нам няма роўні…

Я тут спрачаўся з адным… Ён мне даказваў, што гэта спалучана з тым, што ў нас вельмі нізкая цана на жыццё. Азіяцкі гэткі фаталізм. Чалавек, які ахвяруе сабой, не ўспрымае сябе як унікальную, непаўторную асобу, якой болей ніколі не будзе. Туга па ролі. Раней ён быў чалавекам без тэксту, статыстам. Не было ў яго сюжэту, ён служыў фонам. А тут раптам стаў галоўнай дзейнай асобай. Туга па сэнсе. Што такое наша прапаганда? Наша ідэалогія? Вам прапануюць памерці, але здабыць сэнс. Узвышаюць. Даюць ролю! Вялікая вартасць смерці, бо за смерцю вечнасць. Ён даказваў мне. Але я не згодны! Катэгарычна! Так, мы выхаваны быць салдатамі. Гэтак нас вучылі. Заўсёды мабілізаваныя, заўсёды гатовыя на што-небудзь немагчымае. Мой бацька, калі я пасля школы хацеў пайсці ў цывільную вну, быў ашаломлены: "Я — кадравы вайсковец, а ты будзеш насіць пінжак? Айчыну трэба абараняць!" Некалькі месяцаў са мною не размаўляў, пакуль я не падаў дакументы ў ваеннае вучылішча. Бацька — удзельнік вайны, ён памёр ужо. Ну, практычна аніякага матэрыяльнага багацця не меў, як і ўсё ягонае пакаленне. Пасля яго нічога не засталося: дома, машыны, зямлі…Што я маю? Палявую афіцэрскую сумку, ён яе атрымаў перад фінскай кампаніяй, а ў ёй ягоныя баявыя ордэны. Яшчэ ў поліэтыленавым пакеце ў мяне ляжаць трыста пісьмаў бацькавых з фронту, пачынаючы з сорак першага года, маці іх зберагла. Усё, што засталося пасля бацькі… Але я лічу, што гэта неацэнны капітал!

Цяпер вы разумееце, якім я бачу наш музей? Вунь там у скрыначцы зямля чарнобыльская… Жменька… Вунь шахцёрская каска… Таксама адтуль… Сялянскае начынне з зоны… Сюды няможна дазіметрыстаў пускаць. Фоніць! Але тут усё павінна быць сапраўдным! Без муляжоў. Нам павінны паверыць. А павераць толькі сапраўднаму, бо занадта шмат хлусні вакол Чарнобыля. Было і ёсць. Абраслі фондамі, камерцыйнымі структурамі…

Раз вы пішаце такую кнігу, павінны паглядзець наш унікальны відэаматэрыял. Па крупінках збіраем. Чарнобыльскай хронікі, лічыце, няма! Яе не далі зняць, усё засакрэцілі. Калі каму-небудзь штосьці ўдавалася занатаваць, дык адпаведныя органы тут жа забіралі гэты матэрыял і вярталі размагнічаныя стужкі. У нас няма хронікі, як эвакуіравалі людзей, вывозілі жывёлу… Трагедыю здымаць забаранялася, здымалі — гераізм! Чарнобыльскія альбомы ўсё-такі цяпер выдадзены, але колькі разоў кіна- і тэлеаператарам разбівалі камеры. Цягалі па інстанцыях… Каб сумленна распавесці пра Чарнобыль, трэба была мужнасць. Яна і сёння патрэбна. Паверце мне! Але вы павінны ўбачыць… Гэтыя кадры…Чорныя, як графіт, твары першых пажарнікаў. А іхнія вочы? Гэта ўжо вочы людзей, якія ведаюць, што адыходзяць ад нас… На адным фрагменце — ногі жанчыны, якая раніцою пасля катастрофы ішла апрацоўваць гародзік паблізу атамнай станцыі. Ішла па траве, на якой ляжала раса… Ногі нагадваюць рэшата, усе ў дзірачках да самых каленяў… Гэта трэба ўбачыць, калі вы пішаце такую кнігу…

Я прыходжу дадому і не магу ўзяць на рукі свайго малога сына. Мне трэба выпіць пяцьдзесят-сто грамаў гарэлкі, каб узяць на рукі дзіця…

Цэлы аддзел у музеі — верталётчыкі… Палкоўнік Вадалажскі… Герой Расіі, пахаваны на беларускай зямлі, у вёсцы Жукаў Луг. Калі ён атрымаў звышдапушчальную дозу, павінен быў з'ехаць, неадкладна эвакуіравацца, але застаўся і навучыў яшчэ трыццаць тры экіпажы. сам зрабіў сто дваццаць вылетаў, скінуў дзвесце-трыста тон грузу. Чатыры-пяць вылетаў на працягу сутак, пры вышыні трыста метраў над рэактарам, тэмпература ў кабіне — да шасцідзесяці градусаў. Уявіце, што рабілася ўнізе, калі мяхі з пяском скідваліся… Актыўнасць дасягала тысячы васьмісот рэнтгенаў у гадзіну. Пілотам рабілася блага ў паветры. Каб скінуць прыцэльна, патрапіць у цэль — вогненнае жарало, яны высоўвалі галовы з кабіны і прымерваліся вокам. Іншага спосабу не было… На пасяджэннях урадавай камісіі… Проста, будзённа дакладвалася: "На гэта трэба пакласці два-тры жыцці. А на гэта — адно жыццё". Проста і будзённа…

Палкоўнік Вадалажскі памёр. У картачку ўліку дозаў, набраных над рэактарам, урачы яму запісалі… сем бэраў. На самой справе іх было шэсцьсот!

А чатырыста шахцёраў, якія дзень і ноч дзяўблі тунель пад рэактарам? Трэба было пракапаць тунель, каб заліць туды вадкі азот і замарозіць земляную падушку, так гэта пазначаецца на інжынернай мове. Іначай бы рэактар пайшоў у грунтовыя воды… Шахцёры Масквы, Кіева, Днепрапятроўска… Я нідзе пра іх не чытаў. А яны голыя, пры тэмпературы за пяцьдзесят градусаў, кацілі паперадзе сябе ваганеткі на чацвярэньках. Там было сотні рэнтгенаў…

Цяпер яны паміраюць… Але калі б яны не зрабілі гэтага? Я лічу, што яны — героі, а не ахвяры вайны, якой нібы і не было. Называюць яе аварыяй, катастрофай. А была вайна… Чарнобыльскія помнікі падобныя на ваенныя.

Ёсць рэчы, якія ў нас не прынята абмяркоўваць, славянская сарамлівасць. Вы ж павінны ведаць… Такую кнігу пішаце… У тых, хто працаваў на рэактары ці ў непасрэднай блізкасці да яго, як правіла, паражаецца… падобны сімптом у ракетчыкаў, гэта знаёмы клопат… як правіла, паражаецца мочапалавая сістэма. Але пра гэта ў нас уголас не гавораць… Не прынята… Я аднойчы суправаджаў англійскага журналіста, ён падрыхтаваў вельмі цікавыя пытанні. Якраз на гэтую тэму, яго цікавіў чалавечы бок праблемы. Што пасля ўсяго з чалавекам — дома, у быце, у інтымным? Толькі ніводнай шчырай гаворкі не атрымалася. Папрасіў ён сабраць, напрыклад, верталётчыкаў… Пагаварыць у мужчынскай кампаніі… Яны прыехалі, некаторыя пенсіянеры ўжо ў трыццаць пяць-сорак гадоў, аднаго прывезлі са зламанай нагою, у яго старэчы пералом, гэта значыць пад уздзеяннем радыяцыі косці размякчаюцца. Яго прывезлі… Англічанін задае ім пытанне: як вы цяпер у сям'і, са сваімі маладымі жонкамі? Верталётчыкі маўчаць, яны прыйшлі расказваць, як здзяйснялі па пяць вылетаў за суткі. А тут… Пра жонак? Пра такое… Давай ён іх па адным выцягваць… Адказваюць дружна: здароўе нармальнае, дзяржава цэніць, у сям'і любоў… Ніводны… Ніводны з іх не адкрыўся… Яны пайшлі, а я адчуваю, ён прыгнечаны: "Цяпер ты разумееш, — кажа, — чаму вам ніхто не верыць? Вы падманваеце саміх сябе". А сустрэча гэта адбывалася ў кафэ, абслугоўвалі дзве прыгожанькія афіцыянткі, яны ўжо ўсё прыбіраюць са столікаў, і ён у іх пытаецца: "А вы можаце мне адказаць на некалькі пытанняў?" I гэтыя дзве дзеўчынёхі яму ўсё выклалі. Ён: "Вы хочаце выйсці замуж?" — "Так, але толькі не тут. Кожная з нас марыць выйсці замуж за іншаземца, каб нарадзіць здаровае дзіця". Тады больш смела: "Ну, а ў вас ёсць партнёры? Хто яны? Яны вас задавальняюць? Вы самі разумееце, што я маю на ўвазе?" — "Вось тут сядзелі з вамі хлопцы, — смяюцца, — верталётчыкі. Пад два метры. Звінелі медалямі. Яны для прэзідыума падыходзяць, але не для ложка". Сфатаграфаваў ён гэтых дзеўчынёх, а мне паўтарыў тую ж фразу: "Цяпер ты разумееш, чаму вам ніхто не верыць? Вы падманваеце саміх сябе".

Паехалі мы з ім у зону. Вядомая статыстыка: вакол Чарнобыля — восемсот магільнікаў. Ён чакаў нейкіх фантастычных інжынерных збудаванняў, а гэта — звычайныя ямы. Ляжыць у іх "рыжы лес", высечаны вакол рэактара на сто пяцідзесяці гектарах (у першыя два дні пасля аварыі сосны і елкі зрабіліся чырвонымі, а пасля рыжымі). Ляжаць тысячы тон металу і сталі, дробныя трубы, спецвопратка, бетонныя канструкцыі… Ён паказаў мне здымак з англійскага часопіса. Панарамны… Зверху… Тысячы адзінак аўтатрактарнай і авіяцыйнай тэхнікі… пажарныя машыны і машыны "Хуткай дапамогі"… Самы буйны магільнік ля рэактара. Ён хацеў яго зняць — ужо цяпер — праз дзесяць гадоў. Яму абяцалі за гэты здымак вялікія грошы. I вось мы кружым, кружым, і адзін начальнік нас адсылае да другога — то карты няма, то дазволу. Матляліся, пакуль да мяне не дайшло: няма гэтага магільніка, ён ужо не існуе ў рэальнасці, а толькі ў справаздачах, даўно расцягалі па рынках, на запчасткі па калгасах і сваіх дварах. Раскралі, вывезлі. Англічанін зразумець гэтага не мог. Не паверыў! Калі я сказаў яму ўсю праўду, ён не паверыў! I я цяпер, чытаючы нават смелы артыкул, не веру, заўсёды ў падсвядомасці круціцца думка: "А раптам гэта таксама хлусня? Ці нейкія байкі". Згадаць трагедыю стала агульным месцам… Абыходкавым штампам! Страшылкай! (Вымаўляе з роспаччу. Маўчыць).

Валаку ўсё ў музей… Збіраю… Але, надараецца, думаю: "Кінуць! Збегчы!" Ну, як вытрываць?!

Была ў мяне гаворка з маладым святаром…

Мы стаялі ля свежай магілы старшыны Сашы Ганчарова… З тых, хто быў на даху рэактара… Снег. Вецер. Надвор'е лютае. Святар служыць паніхіду. Чытае малітву. З голай галавой. "Вы быццам і не адчувалі холаду?" — спытаўся я пасля. "Не, — адказаў ён, — у такія хвіліны я ўсемагутны. Ніводны царкоўны абрад не дае мне такую энергію, як паніхіда". Я гэта запомніў — словы чалавека, які заўсёды паблізу смерці. Не аднойчы пытаўся ў замежных журналістаў, якія прыязджаюць да нас, многія па некалькі ўжо разоў, чаму яны едуць, просяцца ў зону? Нельга думаць, што з-за адных толькі грошай ці кар'еры. "Нам падабаецца ў вас, — прызнаваліся, — атрымліваем тут магутны энергетычны зарад". Нечаканы адказ, праўда? Для іх, напэўна, наш чалавек, яго пачуцці, яго свет, — нязведанае, гіпнатызуючае… Але я не ўцяміў, што ім больш падабаецца: мы — самі? Ці тое, што пра нас можна напісаць? Праз нас — зразумець?

Што ж мы ўсё круцімся вакол смерці?

Чарнобыль… У нас іншага свету ўжо не будзе… Спачатку, як вырвалі глебу з-пад ног, выплюхвалі гэты боль шчыра, а цяпер прыйшло ўсведамленне, што іншага свету няма і падацца няма куды. Адчуванне трагічнай аселасці на гэтай чарнобыльскай зямлі, зусім іншае светаадчуванне. З вайны вяртаеца "страчанае" пакаленне… Успомнім Рэмарка? А з Чарнобылем жыве "разгубленае" пакаленне… Мы разгубіліся… Нязменнымі засталіся толькі чалавечыя пакуты… Наш адзіны капітал. Неацэнны!

…Я прыходжу дадому… Пасля ўсяго… жонка слухае мяне… А пасля ціха кажа: "Я люблю цябе, але сына табе не аддам. Нікому яго не аддам. Ні Чарнобылю, ні Чачні… Нікому!" У ёй пасяліўся ўжо гэты страх…"

Сяргей Васільевіч Собалеў, намеснік старшыні праўлення Рэспубліканскай асацыяцыі "Шчыт Чарнобыля"

Народны хор

Клаўдзія Рыгораўна Барсук, жонка ліквідатара; Тамара Васільеўна Белавокая, урач; Кацярына Фёдараўна Баброва, перасяленка з горада Прыпяці; Андрэй Буртыс, журналіст; Іван Навумавіч Вяргейчык, педыятр; Алена Ільінічна Варанько, жыхарка гарадскога пасёлка Брагін; Святлана Говар, жонка ліквідатара; Наталля Максімаўна Ганчарэнка, перасяленка; Тамара Ільінічна Дубікоўская, жыхарка гарадскога пасёлка Нароўля; Альберт Мікалаевіч Зарыцкі, урач; Аляксандра Іванаўна Краўцова, урач; Элеанора Іванаўна Ладуценка, радыёлаг; Ірына Юр'еўна Лукашэвіч, акушэрка; Антаніна Максімаўна Ларывончык, перасяленка; Анатоль Іванавіч Палішчук, гідраметэаролаг; Марыя Якаўлеўна Савельева, маці; Ніна Ханцэвіч, жонка ліквідатара.

"Даўно не бачу шчаслівых цяжарных жанчын… Шчаслівых мам…

Вось яна толькі нарадзіла. Прыйшла да памяці… Кліча: "Доктар, пакажыце мне! Прынясіце!" Кратае галоўку, лобік, цельца. Пальчыкі лічыць… На нагах, на ручках… Хоча пераканацца: "Доктар, у мяне нармальнае дзіця нарадзілася? Усё добра?" Прынясуць яго карміць. Баіцца: "Я непадалёк ад Чарнобыля жыву… Я туды да мамы ездзіла… Я пад той чорны дождж трапіла…"

Сны расказваюць: то цялятка нарадзілася з васьмю ножкамі, то шчанючок з галавой вожыкавай… Такія дзіўныя сны. Раней такіх сноў у жанчын не было. Я не чула. У мяне трыццаць гадоў акушэрскага стажу…"