Чарнобыльская малітва

Мне неяк няёмка, што я не прабіў сваёй кінагрупе ніякіх ільгот. Аднаму нашаму хлопцу трэба была кватэра, іду ў прафюм: "Дапамажыце, мы паўгода прасядзелі ў зоне. Належаць ільготы". — "Добра, — сказалі, — нясіце даведачкі. Даведачкі патрэбны з пячаткамі". А мы там прыязджалі ў райком, а па калідорах ходзіць адна цётка Насця са швабрай. Усе паразбягаліся. Ёсць у нас рэжысёр, у яго стосік даведак: дзе быў, што здымаў. Герой!

У мяне ў памяці вялікі, доўгі фільм, які я не зняў. Шмат серыяў… (Маўчыць.) Усе мы — прадаўцы апакаліпсісу… Заходзім з салдатамі ў хату. Жыве адна бабуля.

— Ну, бабуля, паедзем.

— Паедзем, дзеткі.

— Тады збірайся, бабуля.

Чакаем на вуліцы. Курым. I вось гэтая бабуля выходзіць: у яе на руках — ікона, кот і ванзэлачак. Гэта ўсё, што яна бярэ з сабой.

— Бабуля, ката нельга. Не належыць. У яго поўсць радыеактыўная.

— Не, дзеткі, без катка не паеду. Як жа я яго пакіну? Аднаго кіну тут. Гэта — мая сям'я.

Вось з гэтай бабулі… I з той яблыні ў квецені… З іх ўсё пачалося… Я здымаю цяпер толькі звяроў… Я вам казаў: сэнс майго жыцця адкрыты…

Аднойчы паказаў свае чарнобыльскія сюжэты дзецям. Мяне папракнулі: навошта? Нельга. Не трэба. I так яны жывуць у гэтым страху, сярод гэтых размоў, у іх змены ў крыві, парушана імунная сістэма. Спадзяваўся, што прыйдзе пяць-дзесяць чалавек. Набілася паўнюткая зала. Пытанні задавалі самыя розныя, але адно проста ўрэзалася мне ў памяць. Хлопчык, запінаючыся і чырванеючы, відаць, з ціхіх, негаварлівых, спытаў: "А чаму было нельга памагчы жвёле, якая там засталася?" Я не змог яму адказаць… Мастацтва наша толькі пра пакуты і любоў чалавека, а не ўсяго жывога. Толькі чалавека! Мы не спускаемся да іх: жывёлін, раслін… У гэты іхні свет… А Чарнобылем чалавек на ўсё замахнуўся…

Хачу зняць фільм… "Заложнікі"… Пра жывёлін. Памятаеце, песню "Плыў па акіяне рыжы востраў". Патанае карабель, людзі селі ў шлюпкі. А коні не ведалі, што ў шлюпках няма месца для коней… Сучасная прыпавесць. Дзеянне адбываецца на далёкай планеце. Касманаўт у скафандры. Чуе праз навушнікі шум. Бачыць, што на яго насоўваецца штосьці аграмаднае. Неабдымнае. Дыназаўр?! Яшчэ не разумеючы, хто гэта, ён страляе. Праз імгненне — зноў нешта да яго набліжаецца. Ён і яго знішчае. Яшчэ праз імгненне — статак. I ён наладжвае бойню. А, аказваецца, пачаўся пажар, і жывёліны ратаваліся, беглі па сцяжыне, на якой стаяў касманаўт. Чалавек! Са мною там адбылося незвычайнае. Я наблізіўся да жывёлін… Дрэў… Птушак… Яны цяпер мне бліжэйшыя, чым раней… Адлегласць між намі звузілася… Я езджу ў зону… Усе гэтыя гады… З пакінутага, разрабаванага чалавечага дому выскоквае дзік… Выходзіць ласіха… Вось гэтая зняў. Я хачу зрабіць кіно… I ўбачыць усё вачыма звера… "Пра што ты здымаеш? — кажуць мне. — Паглядзі вакол… У Чачні — вайна!.." А святы Францыск прапаведваў птушкам. З птушкамі размаўляў, як з роўняю. А што калі гэта птушкі размаўлялі з ім на птушынай мове, а не ён зрабіў ласку ім? Яму была вядома іх таемная мова. У Дастаеўскага, памятаеце, як чалавек сцябаў каня па пакорлівых вачах. Неразумны чалавек! Не па крыжы, а па пакорлівых вачах…"

Сяргей Гурын, кінааператар

Маналог без назвы — крык…

"Адчапіцеся, людзі добрыя! Нам тут жыць! Вы пагаварылі і паехалі, а нам тут жыць!

Вось ляжаць медыцынскія картачкі… Перада мною… Кожны дзень… Я бяру іх у рукі… Кожны дзень!

Аня Будай — 1985 года нараджэння — 380 бэр.

Віця Грынкевіч — 1986 года нараджэння — 785 бэр.

Насця Шаблоўская — 1986 года нараджэння — 570 бэр.

Алёша Пленін — 1985 года нараджэння — 570 бэр.

Андрэй Котчанка — 1987 года нараджэння — 450 бэр…

Кажуць, што гэтага не можа быць? I як жа яны жывуць з гэткаю шчытавідкай? Але хіба быў дзе-небудзь падобны эксперымент? Я чытаю… Бачу… Кожны дзень… Дапамагчы можаце? Не! Чаго тады прыязджаеце? Распытваеце? Прыстаяце да нас? Я не хачу гандляваць іх няшчасцем. Філасофстваваць! Адчапіцеся, людзі добрыя! Нам тут жыць…"

Аркадзь Паўлавіч Багданкевіч, сельскі фельчар

Маналог на два галасы — мужчынскі і жаночы

Настаўнікі Ніна Канстанцінаўна і Мікалай Прохаравіч Жарковы. Ён выкладае ўрокі працы, яна — філолаг.

Яна:

— Я гэтак часта чую пра смерць, што не хачу на яе глядзець. А вы ніколі не ведалі дзіцячых размоў пра смерць? У сёмым класе ў мяне спрачаюцца і абмяркоўваюць: гэта страшна ці не страшна? Калі малых дзяцей нядаўна цікавіла: адкуль яны? Адкуль дзеці бяруцца? Дык цяпер іх хвалюе, што будзе пасля атамнай вайны? Яны перасталі любіць класіку, я чытаю на памяць Пушкіна — у іх халодныя, адасобленыя вочы… Вакол іх ужо іншы свет… Чытаюць фантастыку, гэта іх захапляе, там, дзе чалавек адрываецца ад зямлі, арудуе касмічным часам, рознымі светамі. Яны не могуць баяцца смерці, гэтак, як баяцца яе дарослыя людзі, я, напрыклад, яна хвалюе іх, як нешта фантастычнае…

Разважаю… Думаю над гэтым… Смерць навакол змушае шмат думаць. Я выкладаю рускую літаратуру дзецям, якія не падобныя на тых дзяцей, што былі дзесяць гадоў назад. У гэтых на вачах увесь час штосьці ці кагосьці хаваюць… Закопваюць у зямлю… Хаты і дрэвы… Усё хаваюць… На лінейцы гэтыя дзеці трацяць прытомнасць, як пастаяць пятнаццаць-дваццаць хвілін, у іх кроў цячэ з носа. Іх нічым не здзівіш і нічым не парадуеш. Заўсёды санлівыя, стомленыя. Тварыкі шэрыя, бледныя. Не гуляюць і не дурэюць. А паб'юцца, незнарок разаб'юць акно — настаўнікі нават радыя. Не сварацца, бо яны на дзяцей не падобныя. I гэтак марудна растуць. Просіш на ўроку што-небудзь паўтарыць — дзіця не можа. Даходзіць да таго, што скажаш сказ, каб паўтарыў услед — не запамінае. "Ну дзе ж ты? Дзе?" — катурхаеш яго. Думаю… Шмат думаю… Я быццам вадой малюю на шкле, толькі я ведаю, што я малюю, ніхто не бачыць, ніхто не бачыць, ніхто не здагадваецца, ніхто не ўяўляе…

Наша жыццё круціцца вакол… Вакол Чарнобыля… Дзе тады быў, як далёка ад рэактара жыў? Што бачыў? Хто памёр? Хто паехаў? Першыя месяцы, памятаю, зноў загулі рэстараны, зашумелі вечарынкі… "Жывем адзін раз…", "паміраць, дык з музыкай…" Наехалі салдаты, афіцэры… Чарнобыль цяпер з намі кожны дзень… нечакана памёрла маладая цяжарная жанчына. Без дыягназу, патолагаанатам не паставіў дыягназу. Маленькая дзяўчынка павесілася. Пяцікласніца. Без дай прычыны. Маленькая дзяўчынка… На ўсё адзін дыягназ — Чарнобыль, што б ні здарылася, усе кажуць — Чарнобыль. Нас папракаюць: "Вы хварэеце, таму што баіцеся. Са страху. Радыефобія". Але чаму малыя дзеці хварэюць і паміраюць? Яны страху не ведаюць, яшчэ не разумеюць.

Я памятаю тыя дні… Мне пякло горла, цяжар, нейкі цяжар ва ўсім целе. "Вы выдумляеце, — сказала ўрач. — Усе зараз сталі надта надумлівымі, таму што Чарнобыль здарыўся". — "Якая надумлівасць? Баліць, у мяне няма сілы". Саромеліся з мужам прызнавацца адно аднаму, але ў нас адымаюцца ногі. Усе вакол жаліліся, нашы сябры, усе людзі, што ідзеш па дарозе і, здаецца, тут бы лёг. Вучні клаліся на парты, у час урокаў трацілі прытомнасць. I жахліва ўсе сталі невясёлыя, змрочныя, за цэлы дзень аніводнага добрага твару не сустрэнеш, каб хто-небудзь каму ўсміхнуўся. З васьмі раніцы да дзевяці вечара дзеці знаходзіліся ў школе, строга забаранялася гуляць на вуліцы, бегаць. Ім выдалі адзенне: дзяўчынкам — спаднічкі і кофты, хлопчыкам — касцюмы; але яны ў гэтым адзенні ішлі дадому, дзе яны там былі ў ім, мы не ведалі. Па інструкцыі мамы павінны былі дома кожны дзень гэтае адзенне мыць, каб у школу дзеці прыходзілі ва ўсім чыстым. Па-першае, далі толькі адну, напрыклад, кофтачку і адну спаднічку, а змены не далі, а па-другое, мамы загружаны хатняй гаспадаркай — куры, карова, парасё, ды і не разумеюць яны, што гэтыя рэчы трэба мыць штодзень. Бруд для іх — гэта чарніла, зямля, тлушчавыя плямы, а не ўздзеянне нейкіх кароткачасовых ізатопаў. Калі я спрабавала растлумачыць што-небудзь бацькам сваіх вучняў, памойму, яны разумелі мяне не больш, чым калі б раптам да іх заявіўся шаман з афрыканскага племя. "А што гэта такое — радыяцыя? Не чуваць і не відаць… А-а… У мяне вунь грошай ад палучкі да палучкі не хапае. Апошнія тры дні заўсёды на малацэ ды на бульбе сядзім. А-а…", — і маці махне рукой. А малако нельга… I бульбу нельга. У краму завезлі кітайскую тушонку і грэчку, а на што ім купіць? Інструкцыі разлічаны на дасведчанага чалавека, на пэўную бытавую культуру. Але яе няма! Няма ў нас таго народа, на якога разлічаны гэтыя інструкцыі. Акрамя таго, што не вельмі проста растлумачыць, чым адрозніваюцца бэры ад рэнтгенаў… З майго пункту гледжання… Я б гаварыла пра фаталізм, гэткі лёгкі фаталізм. Напрыклад, з гародаў у першы год нічога нельга было спажываць, усё роўна елі, рабілі запасы. Яшчэ гэтак хораша ўсё ўрадзіла! Ты паспрабуй скажы, што агуркі есці няможна і памідоры… Што значыць — няможна? Па смаку нармальныя… I ён іх есць, і жывот у яго не баліць… I ў цемры ніхто не "свеціцца"… Суседзі нашы паклалі тым годам новую падлогу з мясцовага лесу, памералі — фон у сто разоў вышэйшы за дапушчальны. Ніхто той падлогі не разабраў, яны так і жылі. Усё, маўляў, неяк уладзіцца, як там яно будзе, але ўладзіцца само па сабе, без іх, без іхняга ўдзелу. Па першым часе сякія-такія прадукты насілі да дазіметрыстаў, правяралі — у дзесяткі разоў вышэй за норму, але пасля перасталі. "Не чуваць, не відаць. А, прыдумаюць гэтыя вучоныя!" Усё ішло сваім парадкам: узаралі, пасеялі, сабралі… Здарылася неймавернае, а людзі жылі, як жылі. I адмаўленне ад агуркоў са свайго гарода было важней за Чарнобыль. Дзяцей усё лета трымалі ў школе, салдаты памылі яе мыцельным парашком, знялі вакол пласт зямлі… А восенню? Восенню паслалі вучняў выбіраць буракі. I студэнтаў на поле прывезі, пэтэвэшнікаў. Усіх сагналі. Чарнобыль — гэта не так страшна, як пакінуць на полі нявыкапаную бульбу… Хто вінаваты? Ну, хто вінаваты, акрамя нас саміх!

Раней мы не заўважалі гэтага свету вакол сябе, ён быў, як неба, як паветра, як быццам хтосьці яго даў нам навечна, і ён ад нас не залежыць. Будзе заўсёды. Раней я любіла легчы ў лесе на траву і любавацца небам, мне было гэтак хораша, што я забывалася, як мяне завуць. А цяпер? Лес прыгожы, процьма чарніц, але іх ніхто не збірае. У асеннім лесе рэдка пачуеш чалавечы голас. Страх у адчуваннях, на падсвядомым узроўні… У нас засталіся тэлевізар і кнігі… Уяўленне… Дзеці растуць у хатах… Без лесу і ракі… Могуць толькі на іх глядзець. Гэта зусім іншыя дзеці. А я прыходжу да іх: "Унылая пора. Очей очарованье…" Усё з тым жа Пушкіным, які здаваўся мне вечным. Часам паяўляецца кашчунная думка: а раптам уся наша культура — куфэрак са старымі рукапісамі? Усё тое, што я люблю…