Чужая бацькаўшчына

— Я ж i кажу, панечку мой: ёсць куды, абы было чым…

— Вой, разбэсцiлiся вы, дзядзька, пры сваёй Марыльцы…

— Што мая Марыля? Знасiлася, пяцёра прывёўшы… Мне каб такую, як ты, непадварушаную, то, дальбог… — памыляў губамi i, убачыўшы старую Мондрыху, засаромеўся, змоўк, выцер жменяю рот i, скасiўшы вока на палок, загаварыў ужо да старое Мондрыхi:

— А вы, панечку мой, чаго ўляглiся? Як маецеся?

— Як даглядаемся, так i маемся. Хварэю, Яначка, — нядужым голасам азвалася старая Мондрыха. Налiваючыся слязьмi, вочы ў яе заблiшчалi. — На той свет ужо сабралася.

— Не бярэце да галавы, панечку мой. Яшчэ будзеце жыць — у мяне знак такi. Па вачах бачу… Вы ж помнiце старога Станiслаўку? Ён усё, памiраючы, тастамант складаў, а як прыйшлося — так перажыў усiх.

Старая не даслухала, перабiла Вайтовiча:

— А мы што рабiцьмем з зямлёю?..

Перакрывiўшы рот, Вайтовiч пагладзiў няголеную шорсткую шчаку:

— Тут дзела такое: што галава, то й розум… Але я раджу апiсаць зямлю на Алесю. Даглядацьме вас абоiх, дзе дзенецца…

Алеся насцярожылася. Склаўшы рукi пад грудзьмi, настаўляла вуха, слухала, што гаворыць старая.

— А як жа яна во, мая Еўка?

— Так хто ж на калеку апiсвае зямлю? Трэба ж тады якога апекуна шукаць, цi што?..

— Глядзеце, Яначка, каб усё па-боску, пачалавечы…

— Што вы, цётка! — Вайтовiч задраў угору сваю пляскатую, у рудзенькiм пушку голаў. — Цi ж я ўраг вам? Я хачу, як найлепш…

— Ды ўжо ж, Яначка, рабеце, як найлепш, — сказала старая, мусiць, не даючы Вайтовiчу веры. Сухою вузлаватаю рукою нацягнула на сябе злямцаваную, у горбах кудзелi, коўдру i адвярнула да сцяны дзюбаносы твар.

Каля прыпека варушылася нямая Еўка: пад жалезнымi, аблушчанымi да лiловай чырванi трыножкамi патрэсквалi, нашчапаныя лучынамi, сухiя яловыя дроўцы. Жоўты агоньчык лiзаў край чорнае панiвы, там густа шыпела свежына. Чуючы саладжавы пах, малацьбiты глыталi слiну — яны ж з самюткае ранiцы былi галодныя.

— Ну што, будзем пiсаць? — адсоўваючы заслон, Вайтовiч сеў пры стале. Падрапаў пальцамi лагчынку цемя i спадылба паглядзеў на Мiцю з Лiтаварам. — Хадзем i вы сюды, хлопцы. Падсоўвайся, Бронiк, ты ж грамацей, здэцца, большы…

— Яшчэ невядома, — Лiтавар нехаця падсунуўся на другi бок стала.

— Колькi ж класаў скончыў?

— Чатыры.

— Уга, а я толькi два, але, панечку мой, яшчэ падзяжы знаю: iмянiцяльны, радзiцяльны, дацяльны, тварыцяльны, прадложны, звацяльны… Во! — скоранька, як пацеры, перагаварыў Вайтовiч, разгладжваючы на стале стары, жаўтаваты, недзе вырваны з канторскае кнiгi лiст паперы.

— I праўда, гаворыце, як пацеры, — пахвалiў Вайтовiча стары малацьбiт.

Падсмiхваючыся адныма вачыма, да стала падышла Алеся.

— Дзiва што, тады школа была не тое, што цяперашняя. — Вайтовiч адкаркаваў чарнiлiцу, абмакнуў пяро, выцягнуўшы адтуль размоклую муху, сарваў яе з пяра, двума пальцамi атрос на зямлю i закруцiў пяром, цэлячыся ў нейкую кропку. Нарэшце пяро дакранулася да паперы, зашморгала, як па шурпатым бруску. Зверху выцвiлага лiста доўга не высыхала вадзянiстае лiловае слова з трыма косымi крыжыкамi лiтараў: testament.

Няўзнак браўся нанач мароз. Белаватым i вострым, як лiсце на малачаi, iнеем зашэрхлi шыбы на вокнах. За iмi зрабiлася бурае, як перамешанае з чорным дымам, неба — там, дзе нядаўна раставала ў цемнавата-сiняй смузе ружовая макаўка сонца. Высока на полуднi знайшлася i заблiшчала першая дробная зорка. У хаце гус i лiп на вочы, як павучына ў лесе, сухi поцемак.

Алеся запалiла i павесiла на доўгi дрот над сталом лямпу. Рэдзенькiм кружочкам па паперы, па солтысавых руках бегаў, калываўся цень ад шклянога «магазына» з ружаватаю газаю. Расцягвалася i пакалыхвалася Вайтовiчава галава. Па паперы, як мыш дзе сярод ночы, скраблося пяро.

Усе, сцiшыўшыся, паглядалi на Вайтовiча. Скрывiўшы набок голаў i пакалыхваючы локцем стол, ён нешта чыркануў на паперы i разагнуўся.

— Так пачытайце, што там у вас выходзiць, — схiлiлася над Вайтовiчам Алеся, выцягваючы шыю i заглядаючы на паперу.

Вайтовiч патрупаў кончыкам драўлянае ручкi па зубах, прабег вачыма напiсанае i выдыхнуў з сябе дух, як скiнуў што цяжкае:

— А нiц сабе, складна выходзiць. — Ён тоўстым кароткiм пальцам падняў шапаткi лiст паперы. — Паслухайце, панечку мой…

Усе паднялi галовы, стары малацьбiт, заламаўшы вуха, прыклаў да яго руку.

Насупiўшыся i прыжмурваючы слепаватыя, нiзкiя вочы, Вайтовiч пачаў расцяжна чытаць:

«Я, Таквiля Мондрая, наперад душу сваю пану богу паручаючы, будучы на цела хвораю, але пры добрым розуме, усё памятуючы, з добрай волi свае i з парадаю прыяцеляў, перад сведкамi, на то прошаных: солтысам Янам Вайтовiчам i суседам сваiм Бранiславам Лiтаварам — зямлю сваю, а таксама быдла, вялiкае i малое, спрат весь дамовы, з ласкi божае набыты, гэтым тастамантам адказую i апiсую нявестцы сваёй Алесi Мондрай, абы яна да самае смерцi нашае мяне i нябогую дачку маю Еўку, тудака памянёную, даглядала i кармiла, а па смерцi цела грэшнае па-боску пахавала.

Пiсана ў аўторак, 14 грудня 19З8 року, у вёсцы Верасава.

Руку ўласную прыклалi: Таквiля Гальяшова Мондрая.

Сведкi: Ян, сын Станiслава i Марыi, Вайтовiч.

Бранiслаў, сын Ясеў i Зосiн, Лiтавар».

— Дальбог, складна выйшла, — адняўшы руку ад вуха, першым азваўся стары малацьбiт.

Алеся, давольная, адышла на другi бок стала. Доўгi, пераломаны цень ад яе папоўз па сцяне, накрыў старую Мондрыху.

— Скажы, Яначак, чаму ж гэта я, аддаўшы сваю зямлю, грэшнаю стала, га? — спытала раптам старая Мондрыха.

Куток рота ў Вайтовiча расцягнуўся, ён, чмыхаючы носам, усмiхнуўся, потым павярнуў голаў, сказаў цераз плячо:

— Ты, цётка, не бойся. Тут усё, як у бёрдзе, лiшняга няма. Я па-справядлiваму, панечку мой…

— Чаго ж ужо баяцца: чы пнём па саве, чы савою па пнi — то саве бяда.

— Э-э-э, панечку мой, вы, цётка, пачынаеце мудраваць. Во, распiсацца толькi трэба.

— Ды як жа я распiшуся — цёмная. А крыжыка паставiць ужо рукi не служаць.

— Так, можа, Еўка за вас? — сказала i сцiшылася Алеся.

— Рабеце, як знаеце…

Вайтовiч кiўнуў галавою, падзываў нямую. Тая загула i замахала рукамi, крывячы, як у пакуце, твар.

— Iдзi, iдзi, не бойся, чаго ты?

Нямая, косячыся на старую, падышла да стала, тупавата i доўга ўзiралася на паперу. Нарэшце, выцершы аб фартух рукi, узяла ручку i, дзеручы пяром паперу, паставiла тры крыжыкi. Услед за ёю распiсвалiся, налягаючы грудзьмi на стол, Вайтовiч з Лiтаварам.

Алеся, адкрыўшы ў куфры абклеенае дзеля хараства царскiмi грашыма вечка, даставала адтуль новы засiнены абрус. Махнуўшы ветрам, заслала стол.