Чужая бацькаўшчына

— Во, няма ўжо чым дыхнуць! — яна знарок грукнула за сабою дзвярамi.

— I проўда ж, глядзi ты, во далi дыму, — папляваў у далонь, тушачы сваю папяросу, i першы ўстаў з лавы Iкон Жыток.

За адным скрыпам мужчыны пасунулiся з хаты.

Пасля хатняга цяпла на дварэ за душу браў азыраваты холад.

З жоўтых калматых хмар белаватым вокам глядзеў месяц — выпагаджвалася, мусiць, на мароз. Сiняватай яснасцю зiхацеў снег. Невядома што рабiлася на свеце, невядома што чынiлася ў прыродзе.

— Вот табе маеш — настаяшчая зiма, — уголас уздыхалi мужчыны, топчучы ў глыбакаватым хрумсткiм снезе першую сцежку. Чапляючы плячом за пруткi бэз i атрасаючы з яго белыя камякi, выходзiлi на вулiцу, кiруючы кожны ў свой канец.

Забыўшыся пра палiтыку, думалi пра iншае — клопат браў, што будзе з аўсом: той-сёй з раннiх верасаўскiх гаспадароў з тыдзень назад пачаў сяўбу. Была ўжо ўзялася ў сiлу вясна: каля раскопаных гародчыкаў, каля плота вылезла i задрыжала на ветры лiловая крапiва, у алешнiку з-пад збуцвелага лiсця высунулася цылiндра, на развесiстых кустах арэшнiку, расцягнуўшыся, курэлi жоўтаю парахнёю вялыя таўкачыкi.

Ужо ажыла была i запахла прыпаранаю леташняю травою зямля. Верасаўцы адкрывалi затхлыя, з белаю цвiлою столлю картапляныя ямы, даставалi зверху сплеценыя ў клубкi белымi сакаўнымi храсткамi картоплi, каб дзе спадыспаду выбраць на насенне.

Стаялi пагодныя, сiняватыя ад рэдзенькай смугi вясновыя днi. Ужо на шара-чарнаватую ў ясных плешынах моху ялавiну верасаўцы выпускалi на пашу авечкi. Праз ружаватыя ялаўцовыя кусты, свецячы босымi нагамi, скакалi ўжо летка адзетыя верасаўскiя дзецi.

I на табе — перайначыўся свет…

Неяк спадцiшка назаўтра наранкi дыхнуў калючы сiвер. На вокны вылезлi i закруцiлiся, як маладая папараць, белыя кветкi. У хату знадворку, з сяней, калi адчынялi дзверы, сiвымi клубкамi кацiўся холад. Каля вакон пырхалi, шукаючы пад застрэшкам цяпла, акалелыя, надзьмутыя вераб’i. Як пакiнуўшы што, з няблiзкае дарогi ў Верасава пярнулагя зiма.

Вецер атрасаў з дрэў, круцiў i нёс, паднiмаючы ўгору, сыпкi снег.

На ўсходзе, разрываючы хмары, з жаўтаватай iх яснасцi выкочвалася чырвонае схаладнелае сонца. Па мякенькай роўнядзi снегу слiзгала залацiстаружаватая яснасць, доўгi сiнi цень ад гумнаў i хат упiраўся ў чужыя далёкiя платы. Зеленаватасцю адсвечвалi белыя ў марозе вокны.

Ад мяккiх i тоўстых стрэх нечакана паменшалi будынкi. Вастрэў звон ад пустых бляшаных вёдраў з карункавай кветкаю на дне ад замерзлай кроплi вады — бабы скоранька спяшалiся да калодзежаў. Спынiўшыся каля Пабiянавага старога, пабiтага чорнымi струпамi явара, узiралiся на тоўстую i шырокую шапку гнязда, дзе, стоячы на адной назе, клекатаў бусел.

— Ах, божачка, што гэта ўчынiлася на свеце, змерзне пташка, — нагледзеўшыся ўгору, пахiснулася ад закружанае галавы высокая, нязграбная, як мужчына ў спаднiцы, верасаўская баба.

— Нядобры ж знак, така рада, каб не ўпаў на людзей мор, — сказала другая, але галавы не падняла — не давала, мусiць, тоўстая, з вялiкiм вузлом на шыi, суконная хустка.

— Перахрысцiся, што ты кажаш, Мар’яна!

— А тое i кажу, така рада, што трэба якую бабу разам з пеўнем закапаць.

— Цьфу, каб табе ўжо язык аблез, i што да чаго ты гаворыш, — знiякавела i раптам прыспешыла хаду высокая i ценькая кабета.

Верасаўскiя бабы трохi пабойвалiся Ёдкавай Мар’яны. Малады прымак, што прыбiўся да яе старэйшае i ўрэднае, як з’яд, дачкi, бiўся з жонкаю i цешчаю, кiдаў iх, сыходзячы з дому, але праз дзень-два варочаўся назад у Верасава. Верасаўскiя бабы адна адной перадавалi чутку, што Мар’яна намачыла ў гарэлцы вяроўку i дала выпiць тае гарэлкi зяцю. «Век ужо не адвяжацца», — спагадалi маладому прымаку верасаўскiя бабы, наровячы ўжо не трапiць ёй на вочы нi з даёнкаю малака, каб не звялося ў каровы, нi з першым зажатым снапом жыта, каб было ўмалотнае.

I цяпер, адбегшыся ад Мар’яны, высокая нязграбная баба круцiла i хавала ў рукаво фiгу, каб адагнаць ад сябе злы дух, шаптала тую кароценькую малiтву ад злога загавору: «Соль у вочы, дзяркач у зубы».

— Як жа ж даўней ад хвароб ратавалiся? Гэтак во, — гаварыла ёй наўздагон старая Мар’яна. — Дохтара не было. А цяперака хiба дохтар замовiць рожу цi заговiць лiшай? Каб яны паўпадалi з цяперашнiмi дахтарамi! Вунь Ваўчок, кажуць, старую Мондрыху з Еўкаю залячыў…

— Соль у вочы, дзяркач у зубы! — коўзаючыся на гулах накарэлага пад калодзежам лёду i нiбы не чуючы старое Мар’яны, верасаўская баба лавiла на тонкiм дзюбе жураўля цяжкае драўлянае вядро.

Трывушчымi i нязводнымi, як пырнiк, бабскiмi забабонамi, старавечнаю сварбою, злымi абгаворамi, затоенай хцiвасцю i зайздрасцю жыло Верасава, чакаючы скорае вясны.

На вачах мянялася пагода. Назаўтра пачало адлежыць. З хмурнага насупленага неба пасыпалася iмжа. Узбунтаваўся вецер, нарваўшы дождж. За адну ноч злiняў малады снег. На грудках зноў выпралi чорныя лапiкi зямлi, застракацела на полi рудая кiслая ралля. Выслiзнуўшы з-за косае сцяны сiвых хмар, у трапяткiх лужынах адсвечвала сляпучае сонца. Стракатаю плоймаю дарогу абсядалi ружаватыя на сонцы гракi. Стаяла тая пара, калi не было дарогi, як кажуць, нi ў калах, нi ў санях. Санныя фурманкi, што ехалi недзе з дальшых вёсак, з халоднае наваградскае стараны, выбiралi тыя вузенькiя пасачкi шарага, як абсыпанага сажаю, снегу, што ляжаў яшчэ ў канавах абапал голае шашы.

Саскочыўшы з саняў, падпiхалi iх, памагаючы запараным, змучаным коням. Клялi гэтую пясчаную лёгкую зямлю, дзе на тыднi два раней сыходзiў снег.

На жвiрыстым пяску верасаўскае папярочнае дарогi цяжка скрыгаталi жалезныя вазкi, пакiдаючы цёмны сiняваты пасак, дралася жоўценькая стружка на неакутых палазах саняў.

Стаяў крык — мужчыны нокалi i падганялi натужаных коней, стараючыся скарэй пераехаць лапiк зямлi, дзе разрываўся тонкi пасак старога снегу. Скiраваўшы з-пад шашы на дарогу, але не даехаўшы саньмi па цяжкiм пяску нават да крыжа, перад Верасавам спынiўся чужы высокi мужчына ў жаўтаватых юхтавых ботах i скураной кепцы. Падкiнуўшы каню сена i азiрнуўшыся на вёску, завярнуў да першае Лiтаваравай хаты, бачыў, што да тыльнага, што выходзiла, мусiць, з кухнi, акна прылiп жаўтлявы кабечы твар.

— Солтыс дзе ваш жыве? — крыкнуў ён, б’ючы стусiнавым пужальнем па юхтавых ботах.

Старая Лiтаварыха зграбла з вуха хустку i разявiла рот, мусiць, нiчога не ўчуўшы.

— Нас… у табе, баба! — плюнуў са злосцю i адвярнуўся мужчына.

Абыходзячы зеленаватую ад раскiслага снегу лужыну, скоранька пайшоў пад роў — за iм чарнеў мокры Мондраў плот, там цяўкала аблавухая жоўтая сучачка.

— Гэй, чалавек! — выбегшы ўжо на двор i задыхаючыся ад ветру, гукнула старая Лiтаварыха. — Што ты хочаш?

Мужчына азiрнуўся, жмурачыся процi сонца, што плавiлася i трапяталася ў лужынах, не хочучы ўжо, сказаў:

— Солтыса шукаю.

— Дак вэньдзека, пасярод вёскi жыве, — папхнуўшы веснiкi, высунулася з надворка Лiтаварыха. — Як даедзеце да завулка…

— Даедзеш тут у вас, — хмыкнуў чужы мужчына ў юхтавых ботах, — калi снег аблез, як шэрсць на якой здыхаце.

— I проўда ж, у нас снег скарэй сыходзiць, як пад Наваградкам, — махнула галавою старая Лiтаварыха, каб патрапiць чужому ў гутарцы, i спытала: — А нашто ён вам?