Чужая бацькаўшчына

Мiцю цяпер бярэ дзiва, што помнiцца тое мякенькае цёплае зайчаня, яго бездапаможнае трапятанне дзяркатымi лапкамi, i тая, калi аж адыходзiш ад памяцi, дзiцячая радасць, калi ён нёс зайчыка дадому, асцярожненька сцiснуўшы ў шапцы, i, не верачы, што ён там, спадцiшка падглядваў у яе.

Колькi прайшло год, а ўсё помнiцца тая дзiцячая радасць, як помнiцца першая, ужо сталая i горкая крыўда, калi тут сярод жнiвеньскога дня на пустой ацiшэлай ад млявае гарачынi шашы напаткаў Камашылаў — яны ехалi фурманкаю на Дварчанскую станцыю.

Убачыўшы Мiцю, у палукашку тады заварушыўся i падняў зацярушаную трасянкаю голаў Костак Камашыла.

— Здароў, Змiтрык! — крыкнуў ён, збэрсваючы з галавы салому. — Вiншуй мяне! Паступiў у Вiленскую гiмназiю!

— Паступiў, — скасiў за плячо слязлiвачырвонае вока вусаты Костакаў бацька. — А за якiя кошты? Цяпер мне як вытрываць — выкiнь штогод дзвесце злотых.

Мiця нiбыта зменшаў, зрабiўся нiчога не варты перад тоўстым, як мянёк, Костакам, якога ў iхнiм сёмым класе нiхто за добрага вучня не лiчыў: ён, здаецца, толькi страляў праз трубачку жалезнай ручкi пражаным гарохам, i з якога пасмехваўся iхнi матэматык: «Седэм лят за быдлэм ходзiл, а

1 яшчэ цёлэк». 1

Сем гадоў за быдлам хадзiў, а яшчэ ўсё цялятка.

Даўкi камяк сцiснуў Мiцю горла, i ён, ужо не могучы вымавiць слова, падаў Костаку руку i скоранька мiнуў воз, каб ужо заплакаць ад раптоўнае зайздрасцi i адначасна злосцi, што той едзе ў нейкi iншы, прыгожы i неспазнаны свет, у навуку, а ён, Мiця, застаецца тут, сярод гэтага абветранага поля на пустой шашы, над якою звесiлi шапатлiвае вецце ў нейкiм спрадвечным аднакавым смутку старыя струпаватыя бярэзiны.

А колькi перадумалася тут, на гэтай выгiнастай, ссыпанай дробнымi каменьчыкамi сцежцы, калi ён, Мiця, быў у апошнiм класе Дварчанскай школы, усё пра яе, пра Чэсю, пра той аплецены дзiкiм бурачковым вiнаградам дамок, што стаяў за роўненькiм пафарбаваным у ясна-нябескi колер плотам, на Школьнай вулiцы, дзе яна жыла, дзе ў бруднай лужыне заўсёды тапталiся, працэджваючы ваду пляскатымi дзюбамi, крыклiвыя гусi, дзе заўсёды пад восень на лiловым бружмелi налiвалiся белыя сакаўныя ягады.

Блiзiлiся Дварчаны, i нешта трывожна-радаснае ахапiла Мiцю, што ён зноў убачыць той дом з сiнiмi аканiцамi, дзе кватаравалi Доўнары, той мiгатлiвы плот, цёмны куст язмiну пры веснiчках, за якiм неяк скоранька, вярнуўшыся са школы, хавалася Чэся, трымаючы ў руцэ скураны партфель з блiскучым замочкам.

Над чорным бляшаным комiнам тартака вяла вiсеў белы каснiк дыму i за чырвоныя вежы касцёла зачапiлася падсвечаным ясным крылом пухкая, набрынялая дажджом хмарка.

Яшчэ змалку Мiця чуў нейкую трапятлiвую вясёласць у душы i нейкi невядома-трывожны страх, калi ён падыходзiў з нябожчыцаю мамаю да касцёла i там за жалезнаю брамаю на мяккай траве сядзелi жабракi, i аднаго з iх, бязногага, з чырвонай лысiнай, Мiця вельмi баяўся: абапiраючыся на дзве доўгiя рукi i трымаючы ў зубах за картонны брыль шапку, дзе жалосна звiнелi дробныя грошы, жабрак падцягваў блiжэй да ходнiка сваё кароткае, падшытае тоўстаю абслiзганаю скурай тулава.

— А во, што гэта за чалавек? — азiраючыся, Мiця цiхенька турзаў мацеру за рукаво.

Мацi нагiналася i, каб нiхто не чуў, шаптала Змiтрыку:

— Дзiвiцца няможна — грэх.

I скоранька цягнула яго ў касцёл, спынiўшыся яшчэ каля худога з аблушчанымi каленьмi пана Язуса, мачыла руку ў медным чайнiку з вадою, жагналася i цалавала ў гэтыя выпетраныя ножкi.

У касцёле Мiцю агортвала новае дзiва, ад глухога кашлю людзей, ад чорных доўгiх сутанаў старэнькiх багамолак, што кленчылi за тоўстымi дубовымi лаўкамi, перабiраючы ў зжоўклых худых руках чорныя пацеркi ружанцаў, ад шапялявага i прыглушанага шэпту малiтваў, ад высокай столi касцёла, ад белых статуэтак, бляску пазалочаных рамак вялiкiх абразоў, ад васковага паху свечак, жалобнага цiхага агоньчыку на iх, ад блiшчастага алтара, дзе зiхацелi, свiцiлiся чырвоным, жоўтым i лiловым шклом вiтражы. I Мiця, ужо забыўшыся пра таго калеку, што трымаў у зубах шапку, прыглядаўся да местачковых паняў у цёмных капялюшках з зялёнымi прыгожымi перынамi, з цёмнымi сетачкамi, што, таемна звiсаючы з капялюшыкаў, хавалi твар, да iхнiх у чорных пальчатках рук, што трымалi тоўсценькiя ў скураных вокладках кнiжкi з ружовымi або залацiстымi кантамi.

I потым, калi варочалiся з касцёла, мацi ўжо сама, прыгадаўшы таго калеку, навучала Мiцю:

— Нiколi не смейся нi з дурнога, нi са сляпога, нi з якога калекi, бо сам такiм станеш.

I Мiцю зноў агортваў нейкi халодны лядовы страх, перад вачыма зноў паўставаў той бязногi жабрак, што iшоў на растапыраных руках, выкiдваючы ўперад сваё кароткае, падшытае тоўстаю выслiзганаю скурай тулава.

Перавалiўшы цераз астатнi перад Дварчанамi грудок, шаша стрымгалоў пабегла ў лагчыну. Разарваўся радок старых карэлых бярэзiн, выраўнялася i тужэй нацягнулася над высокiм берагам канавы ўсыпаная дробнымi каменьчыкамi сцежка, раптам правальваючыся ў глыбокiя, вытачаныя снегавою вадою лёхi. Вееры жоўтага пяску спаўзалi да зялёнай рэдкай рунi — за мастком яшчэ кiсла, трохi ўжо зменшаўшы i пакiнуўшы кругом сябе вянок клейкай тлустай гразi, шырокая лужына. Глыбока ў ёй, перавярнуўшыся вострымi вежамi ўнiз, упiраўся ў сiняе неба касцёл. Гонячы дужкаю хвалю, каля яго вежы вiлася быстрая вадзяная казюрка.

Чорны насаты майстар у сiняй рагатыўцы трамбаваў шашу. Пры сцежцы стаяла тачка з зялёным, недзе нарэзаным пры балотцы, дзярном. На другi бок шашы на сухiм рудаватым грудку каля пасмоленага тэлефоннага слупа, да якога прыхiлiўся новы, з блiшчастымi абадамi i закручанай, як рогi ў барана, руляй, веласiпед, на якiм вiсела палатняная торба з полуднем, сядзелi рамонтнiцыдзяўчаты.

На Мiцева «дзень добры» майстар адарваў руку ад трамбоўкi i чапiў за лакiраваны брыль сваю рагатую шапку. Дзяўчаты, цiха перамовiўшыся i пырснуўшы смехам, мусiць, не ўтрывалi, каб не зачапiць незнаёмага хлопца:

— Ты лянь, Анця, якi файны кавалер.

— I праўда ж — харошы, хоць вады напiся.

— Токi во ганарысты. З голай фiгай не да носа, — нацягваючы тужэй спаднiцу на свае ружаватыя каленi, крычала ўсё найбольш бялявая з чырвоным, ужо аблупленым на першым вясновым сонцы, носам.

Другая, што сядзела, крышку адкiнуўшыся назад i абапiраючыся на рукi, як звыкла сядзяць, увярэдзiўшы на жнiве сярэдзiну, усе вясковыя кабеты, болей падтаквала.

Мiця ўгадаў у ёй тую прыгожую з дробным сарамяжлiвым тварком лезнявiцкую Анцю, за якую бiлiся, калi лезнявiчаўны прыходзiлi ў Верасава на вечарынку, iхнiя старэйшыя хлопцы. Стаiўшыся ў кутку, з-за чужых плячэй падглядваў на яе i сам, покуль аднаго разу не астудзiў Лiтавар: «Чаго тут, бяры ды падводзь дадому. Не глядзi, што яна тут, як цялятка, а ўпоцемку, нябось! Столькi хлопцаў перавярнулася…»

Мiцю тады разабрала злосць на Лiтавара i за гэтае падвучванне i за ўсё брыдкае, што ён намаўляе на дзяўчыну, але нешта тое чыстае, перадуманае сам-насам, што нечакана затлелася на сподзе Мiцевай душы, раптоўна счахла. Цяпер Мiця зноў учуў той нейкi даўнi прытоены сорам.

— О, каб вы да работы былi такiя дападныя, як да хлопцаў, — прысаромiў языкатых дзяўчат майстар.

— Работа, кажуць, не воўк — не ўцячэ, а хлопец вунь як прыспешыў, толькi пяты мiльгаюць.

Мiця трохi знiякавеў ад гэтых лiшнiх жартаў. Адышоўшыся, чуў, як там яшчэ праманвалiся з майстрам дзяўчаты, покуль iхнi голас i смех не заглушыў дзяркаты, ненажэрны крык гракоў, што, паблiскваючы на сонцы ружаватымi крыллямi, пераплывалi шашу, спускаючыся на белаваты ад сушнiку i нiколi, мусiць, не араны перад мястэчкам аблог.

Гэты разамрэлы ад першага вясновага сонца, хрыпаты грачыны гвалт стаяў i над Дварчанамi, калi Мiця, мiнуўшы пераезд, завярнуў да сiняватага дамка аптэкi, што адсунуўся ад вулiцы ў глыб двара пад кучарава-ружаватыя хвойкi. Там у чорных гнёздах трашчалi сухiм порсткiм галлём, валтузiлiся i хрыплi ад крыку гракi.

Мiця ўвайшоў у аптэку, i цяжкiя фiлянговыя дзверы на тугой спружыне прыглушылi iхнi растрывожаны гвалт. Тут душылася халаднаватая, перамешаная з пахам лякарства цiш. У густой вашчыне нiшаў стаялi мутна-жаўтаватыя, падпаясаныя белымi паперачкамi слоiкi.

За шкляною перагародкаю блiснула круглая i голая, як падцярэблены качан, галава i ў акенца ўсунуўся тоўсты, аплецены лiловымi жылкамi нос.

— Соскi-москi?..

Мiця маўчаў, не разабраўшыся спярша, што да чаго гаворыць аптэкар. Але лiловы тоўсты нос ужо недзе нагнуўся да прылаўка. Там зашалпацела, як прусакi за печчу, тонкая паперка i ў аконцы паказаўся чатырохкантовы пакуначак.

— Мне парашкi ад жывата, — збянтэжыўся Мiця.

— Гм, ад жывата, — чмыхнуў у тоўсты лiловы нос аптэкар. — А соскi-москi не?