Чужая бацькаўшчына
Шрифт:
З’яд Жэпка, расказваючы новы урок i дрыгаючы пад сталом худым вострым каленам, спадылба зiркаў на клае касаватым вокам i, счуўшы, як кот, мышыную валтузню на астатняй лаўцы, спадцiшка хватаў на стале крэйду i, прыскалiўшы гэтае злое вока, шпурляў яе з усяе моцы туды ў куток. Шпурляў цэлка — пасля гэтага Рысек Пясэцкi або Костак Камашыла хадзiлi з сiняватажаўтлявым пятняком на лобе. «Я цi покажа цацку з дзюркон», — чмыхаў ён у свае падголеныя вусiкi i паўтараў для «лайдакув», што «Польска ма ЗЗ мiлiоны мешканцув» i што паверхня яе «выносi З88 тысёнцы кiлуметрув квадратовых». Ганкевiч быў iншы — цiхi i ўжо занадта спагадлiвы да таго кутка ў класе, дзе заўсёды
Ганкевiч толькi круцiў галавою, даставаў з кiшэнi хустачку i выцiраў свае спацелыя акуляры, сам сабе пасмiхваючыся: «О, пшэцеш, чловек — то банка на водзе». На носе ў яго чырванела выцiснутая дужкаю акуляраў ямка. Зашчамiўшы мiж каленяў футляр, ён i цяпер выняў з кiшэнi хустачку, зняў за адно вушка пазалочаныя акуляры i, жмурачы свае набрынялыя чырвоныя векi, сказаў тое даўнейшае:
— Чловек — то банка на водзе. Невядома, што i як павернецца. Чуў, што кажа Гiтлер?
— Не, — здзiвiўся Мiця.
— Купi свежыя газеты, — Ганкевiч двума пальцамi падсунуў вышай на нос лёгкiя падзалочаныя акуляры. — Няўжо ўсё скончыцца чацвёртым разборам Польшчы? Гiтлер ужо гаворыць, што Гданьск — горад нямецкiх i хоча да немцаў. Will zu Deutshland. Во што робiцца…
Ён пастаяў, угнуўшы голаў, падзёўб носiкам туфля ў землю i цiшком пасунуўся каля плота, сутулячыся i памахваючы чорным абшарканым футлярам.
Каля школы ацiхаў крык дзяцей, там захлёбваўся медзяны званок, — выйшаўшы на ганак, званiў, мусiць, той самы пануры губаты стораж Антак.
Мiнуўшы ўжо ацiхлую школу, Мiця падышоў да доўгае з пачарнелаю дранiцаю хаты. Нiзенькi прычолак ганка падпiралi два гнiлаватыя слупкi. Каля дзвярэй на выплеценым з саломы, стаптаным кружку, скруцiўшыся i паклаўшы на лапы голаў, драмаў жоўты сабака. Мiцю здалося, што нейкая таемнасць iшла ад гэтае старое спарахнелае хаты з чырвонымi аканiцамi, ад перакошанага ганка з вострай, як завязаная ражком хустка, стрэшкаю прычолка.
Пазiраючы на сухое акно, што адлiвала ружаваталiловым шклом, падышоў да ганка, прыпынiўся, не ведаючы, як абысцi сабаку, што ляжаў, выцягнуўшы лапы i ўткнуўшыся мызаю ў цёплую дошку падлогi. А той, як счуўшы, што Мiця яго пабойваецца, выгнуў спiну, лянiва падняўся i, забразгаўшы кiпцюрамi па дошках, спусцiўся з ганка.
Мiця адчынiў фiлянговыя з аблушчанай фарбай дзверы. У нос дыхнула сапрэлаю духатою чужое хаты. Высокая кабета ў цыратовым на выпуклым жываце фартусе ўспляснула рукамi:
— Вой, i сабака вас пусцiў? Каб хоць аказаўся…
— Гэта, мусiць, да мяне, — недзе за дашчанаю перагародкаю зарыпела сухая падлога i адтуль азваўся Царык. — Валет знае, нябось, каго пускаць, каго не.
— Парася можна было б выкармiць, а ты яго даглядаеш, гэтую старую падлу. Ён, мусiць, ужо нiчога не бачыць, — крыкнула туды, за дашчаную перагародку, высокая i нязграбная, як дэба, гаспадыня.
У жоўтай, з адшпiленым каўняром кашулi адтуль высунуўся сам гаспадар i, нiбы не чуючы жонкi, маргнуў Мiцю блiшчастым, як пасля сну, вокам:
— Заходзь, браце, не саромейся.
Па мякенькiм ходнiку, што звычайна выплятаюць з розных абрэзкаў местачковыя краўчыхi, з цемнаватай вузкай кухнi Мiця ўвайшоў у ясны, залiты сонцам пакойчык.
Пры сцяне, дзе вiсеў доўгi кавалачак палатна з вышытым буслом, стаяла ружаватая алехавая калода. На ёй значыўся пляскаты нос i выпуклыя вочы — гаспадар, пэўна, выразаў з яе чалавечую голаў.
— Во, садзiся на майго красналюдка, —
паказаў Царык на алехавую калоду i, прымасцiўшыся на тапчан, падняў раскрытую, перавернутую вокладкамi ўверх тоўстую кнiжку. — Дастаеўскага чытаю… «Маладзiк». Повесць, браце, аж дух займае. Во дзе чалавек умеў пiсаць. Але што гаварыць — Расiя. А мы што? Мы нават не ведаем, хто мы. Крэмзаем вершыкi. А каму i дзеля каго? Хто чытацьме? Стаiш, як над абрывам, а з-пад ног у цябе пясок сыплецца. Во тут мне адзiн вучыцель, беларус, недзе з-пад Зэльвы, разгаварыўшыся, кажа: «Я па-беларуску не чытаю…» Ты чуеш, гонар мае, што ён свайго выракся.Царык хiтравата зiркнуў на Мiцю i махнуў галавою, рассыпаючы на вушы свае доўгiя валасы:
— Ну пакажы сваё.
Гарачым накiпам у Мiцевай душы падвяласа нейкая раптоўная злосць на Царыка, ён ужо нехаця выцягнуў з кiшэнi сшытак.
Царык закурыў, пыхкаючы праз скрыўлены рот дымам i прыжмурваючы адно вока, доўга чытаў. Потым спадылба зiркнуў на Мiцю:
— А гэта тваё? Ты сам склаў?
— Сам, — пацiснуў плячмi Мiця.
— Тады скажу — будзе з цябе толк. Вучыцца толькi трэба, во што табе не далягае.
Ён дацягнуўся рукою да плеценае этажэркi, выняў адтуль тонкую кнiжку: на жаўтлявай папяровай вокладцы востры серп перахапiў жменю жыта з буйнымi цяжкiмi каласамi. Вышай над гэтым сярпом, як раз’еханы плот, расцягнулiся чорныя лiтары: «Калосьсе».
— На, пачытаеш. Знойдзеш тут i мяне, грэшнага. Потым дам Дастаеўскага. Без яго, як без бiблii, душу чалавечую не ведацьмеш.
Царык, зiрнуўшы на Мiцю сваiмi блiшчастымi вочкамi, чмыхнуў у наздраваты нос: — Ты, во, глядзiш на мяне i думаеш, пэўна, — гадкi чалавек, усё страшыць. А я табе, браце мой, скажу — чалавек без страху не жыцьме. Дасi веры цi не, але страх ратуе чалавека. Не адвага, а страх. Во, паслухай. Адна дварчанская маладзiца зiмою пад лёд правалiлася. Знаць баба: лёд яшчэ не акрэп, а ёй заманулася рэчку перайсцi. I што думаеш — правалiлася. Начыста змаглася, а вылезцi не можа. I ўтапiлася б, пэўня. Але якраз пад руку ўспомнiла, што ўдома дзiця грудное асталося. Ад страху — на каго ж яна дзiця пакiдае — у бабы ўжо i сiлы знайшлiся. I што ты думаў, браце мой, вылезла. З астатнiх сiл, але вылезла. Сама ўжо потым здзiвiлася, што каб не гэты страх за дзiця, то i ўтапiлася б. Страх уратаваў. А што думаеш. Я во гляджу — цяперашнi чалавек нiчагутка не баiцца.
Царык выцер далоняй мокрыя губы. Вочы яго раптам асалавелi, зрабiлiся соннымi, як у цяжарнай кабеты, глядзелi недзе далёка ў сябе.
Мiця, сумеўшыся гэтае нечаканае гутаркi, з дзiвам прыглядаўся да яго, душу, як стромы бераг вада, падмывала падазронасць, што Царык жыве адзiн, у нейкiм сваiм дзiкаватым свеце, нешта хоча спасцiгнуць, разабрацца i, пэўна, даўно ва ўсiм зняверыўся.
Царык, як счуўшы Мiцевы думкi, цяжка ўздыхнуў, упёршыся рукамi ў каленi, падняўся з рыпучага тапчана, узiраючыся праз сiняватае акно на двор, дзе раптам загаўкаў тоўстым голасам яго жоўты сабака, прызнаўся:
— Ну, нагаварыў я табе бочку арыштантаў, але ты не зважай — кожны хоча паспавядацца.
Выйшаўшы разам з Мiцем на ганак i ўзiраючыся на карычняваты, голы яшчэ вiшаннiк каля суседняе хаты, папрасiў Мiцю:
— Раз ужо ведаеш, дзе мая хата, то не мiнай, прыходзь. Бо няма тут з кiм пагаварыць. Людзей кругом цябе шмат, а ты адзiн, як палец. Хачу паслухаць маладзейшага. Я ўжо, браце, здаўся, а ў маладыя гады колькi думак перавярнулася. Цяпер гляджу — старасць надыходзiць, а свету не перайначыў. Прыйшлося жыць у такiм, як ест. Ад гэтага адна гарката на душы.