Чужая бацькаўшчына

Азiрнуўшыся, Мiця ўбачыў, як за плячыма ў яго пашырэў круг, — бабы палахлiва адхлынулi ад аўтобусiка. Мацаючы нешта ў кiшэнi, да Мiцi краўся распэтланы хлопец у стракатай ясёнцы.

— Вой, уцякай! — Мiцю за рукаво турзанула дзябёлая кабета, што трымала на руцэ кошык з жоўтаю нявысыпанаю сечкаю.

Нехаця Мiця адступiўся.

— Яшчэ i ўпiраецца, чакае, покуль гэты недавярак абязвечыць, — кабета з лазовым кошыкам на сагнутай руцэ зноў турзанула Мiцю за рукаво.

Хлопец у стракатай ясёнцы ўжо адчынiў складаны ножык — доўгае лязо блiснула вострым пякучым холадам.

Мiця адскочыўся ад аўтобусiка. Недзе на сподзе душы цяжкiм каламутам асядала злосць i брыдкасць, i нiбы ад азырватага холаду бралi дрыжыкi.

Хлопец, трымаючы руку над галавою, з гэтым раскрытым нажом памкнуўся сюды да Мiцi, але нечакана спынiўся, апусцiў руку, недзе торкаючы расчынены ножык у кiшэню.

— А во, палiцыянт, палiцыянт! — За спiною ў Мiцi крычалi бабы, нарабiўшы раптоўнага лопату.

Хлопец у стракатай ясёнцы нечакана шмыгануў за аўтобусiк. Крышку пахiстваючыся, улукаткi за iм пабег тоўсты i няўклюдны, як мядзведзь, Рысек Пясэцкi. У сутоку мiж белых яўрэйскiх крамаў заглух цяжкi тупат iхнiх ног. Туды да жалезнае брамкi падскочыў шафёр, але ў сутокi не пабег.

Падтрасаючыся на бруку i дробненька пазвоньваючы роварам, сюды да аўтобусiка пад’ехаў тоўсты мардаты Гура.

— Так-так, — не слухаючы яўрэйкi, што ўсё забягала яму наперад, Гура перакiнуў цераз сядло кароткую ногу i спынiўся каля Мiцi: — Дзе якi звон, там i ён, усюды Корсак.

— Не, што вi, — закрычала, паказваючы туды на крамы, тоўстая на тонкiх ножках яўрэйка, — бандзiта, вунь пабег!

— Ага, вунь яны! — енчылi ўжо, збiўшыся каля жалезнае брамкi i заглядваючы ў сутокi, вясковыя кабеты.

— А вой, уцякуць!

— Лавеця!

— Ашалець можна, чаго яны енчаць. Я i так iх ведаю, нашто лавiць, — Гура зняў сiнюю фуражку з доўгiм акаваным брылём, выцер хустачкаю спацелы, нацiснуты да чырвонага абручыка тугiм аколышкам, шырокi лоб.

Да Гуры падбег задыханы шафёр.

Мiця працiснуўся праз цесны гурт разамрэлых ад гарачынi баб i наўпрасты, мiнаючы вулiцы, каля дашчаных прыбiральняў, сырых, яшчэ не падмеценых дрывотняў, раскопаных, злiтых смярдзючаю жыжкаю гародаў i чорных голых садкоў выйшаў да шашы на чыгуначны пераезд, раптам апомнiўшыся, што так i не купiў свежых газет. Саладжавы чадны дым, што курыўся недзе мiж рэек, густы пах нагрэтае мазуты, чыгуначнае станцыi перабiў тую невыносную вонь кiслых дрывотняў i загаджаных прыбiральняў.

У Мiцi адлягло, паспакойнела на душы. Счахла горкая, як пячайка, злосць за тое здарэнне каля аўтобуса. Гарачыню i нервовасць студзiў лёгкi вецер, што дзьмуў з блiзкага поля. Каля крайнiх хатак з карычневымi абамшэлымi стрэхамi блiшчалi гладкiм галлём разложыстыя яблынi. Заляцеўшы на слупок нiзкага плота, на ўсё горла спяваў рабы з жоўтаю шыяй певень. Недзе далей у мястэчку яму наперабой адклiкалiся iншыя. Дзень браўся на полудзень. Рэдзенькаю смугою хмар зацягвалася неба.

У Мiцевай душы зноў нейкiм мяккiм пташанём затрапяталася радасць. I, як нешта жывое, ён зноў учуў Чэсiна пiсымо. Задыхаючыся, выцягнуў яго з кiшэнi, разгарнуў шапаткi лiсток: залацiстай лускою на лiтарах затрапяталася густое чарнiла.

Мiця прабег вачыма пiсьмо, зноў убачыўшы Чэсiн тварок, рыжавата-ясную пасму яе густых валасоў, што завiвалася над стрэшкаю брыва.

Але твар раптам расплыўся, мяшаючыся з нечым чужым. Мiця заплюшчыў вочы, i перад iм заварушылася, паплыла, пералiваючыся то чырвоным, то чорным полымем, цемната. Сонца суха пякло ў твар. Нага раптам саступiла з цвёрдае жвiрыстае сцежкi, i Мiця, трацячы раўнавагу i губляючы з галавы шапку, збег у глыбокую, засыпаную збуцвелым леташнiм лiсцем канаву. Падымаючы шапку, учуў, што там, наперадзе, каля мастка зноў рагаталi рамонтнiцы.

— Анцячка, глянь, дальбуг, хлопец упiўся! — абапёршыся грудзьмi на кароткае граблiшча, знарок моцна, каб, пэўна, учуў Мiця, крычала тая самая бялявая дзеўка з аблупленым чырвоным носам.

Другая, хаваючы пад напушчаным ражком хусткi сарамяжлiвыя вочы, цiха, няўзнак пасмехвалася.

Не залюбiўшы гэтага вясёлага смеху, на дзяўчат зноў гыркнуў насаты майстар у сiняй рагатыўцы:

— Вот ты скажы — парода: абы ўбачылi шапку на галаве, так i ў рогат. Вот ты скажы — бабская парода.

XXVIII

Недзе ў другiм застаронку гумна трухлявую падвалiну грыз пацук. Акурат у адну i тую ж пору — пад вечар, потым, перасцiхшы, зноў — сярод ночы.

Скрып-скрып — як хто ногцем па канцы стала. Потым мацней — мусiць, упiўшыся вострымi зубамi i з хрустам iрвучы сухое дрэва.

Праз яго ўчарашнюю ноч Таквiля вокам не звяла.

Спярша, выкручваючы ў плячах ды локцях рукi i секучы, як крапiвою-жыгучкаю ногi, заснуць не даваў боль, потым у сне стала крычаць нейкiм страшным, здушаным, як з глыбокай ямы, крыкам нямая Еўка, пасля, разгуляўшыся, пачалi валтузiцца i тоненька папiскваць, як сiнiцы ў сырым яловым лесе, шалпацець саломаю мышы — блiзенька, каля самае галавы. Здаецца, аж скакалi на падушку. Потым ужо, калi Таквiля пачала драмаць, неяк спадцiшка i раптам узяўся грызцi дзеравiну гэты ненажэрны пацук. Ён выбiў са сну. Шкроб — як драчом. Змогшыся, сцiхаў — адно было чуваць, як шапацела порсткая, гаркаватая ад леташняе саломы i пылу цемната i глыбока сапла, бэрсаючы нагамi i скiдаючы з сябе коўдру, нямая Еўка.

Сёння зноў хрумстае падвалiну, нiбыта жуе ўкамянелы сухар, той самы пацук. Пад яго шкробат i хрумст старая Мондрыха зноў, як пацеркi на ружанцы, перабiрае сваё жыццё. Успамiнае родныя Ведравiчы, адкуль яна асталася ў Верасава замужам, прыгадвае тыя маладыя леты, калi яшчэ была дзеўчынаю i калi рабiлi Дварчанскую шашу: яна, ходзячы ў заработкi, падвозiла тачкаю пясок i выкладвала канаву дзярном, забiваючы ў яго малатком драўляныя калочкi. Якая там была работа — цалюткi дзень адны жарты ды смех. Усiм дзяўчатам наравiўся высокi, кучаравы, у белай вышыванай кашульцы i падпяразаны чырвоным паяском брыгадзiр Гарасiмец. Шапачка ў яго чорная з лакiрованым брыльком i портачкi ўбраныя ў высокiя ялавыя боты — тады i мода была харошая, не тое што цяпер.

I яна, дурная, ведама, семнаццаты гадок iшоў, першая, як кажуць, галава на плячах, калi, сеўшы палуднаваць i дастаючы з сваiх палатняных торбачак хто што, а яна — бутэльку цёплага, ужо збрызглага малака з чэрствым хлебам, пачалi са смехам ды кепiкамi запрашаць да сябе Гарасiмца, што пачынаў чырванець, не ведаючы, куды дзецца, яна i пасмяялася тады — нiбы ў ваду глядзела, што яе будзе. I быў!.. Тое цалюткае лета, покуль не кончылi рабiць шашу, нiчога не помнiла i не бачыла — адно яго, гэтага кучаравага, у вышыванай кашульцы Гарасiмца. Што зацяжарала — утаiла нават ад мамы, адно збегала ў суседнюю вёску ды цётцы прызналася, просячы рады ды ратунку. Але ў вёску ўсё адно прыпаўзлi плёткi. Тутэйшыя кавалеры давалi ўжо ганьбу. У сваты прыехаў адсюль, з далёкага Верасава, Пабiян Мондры — казаў, што спадабаў, убачыўшы ў Дварчанах на фэсце. Не перабiрала — за яго i пайшла. I жылося б, як у людзей, каб не чужыя зводы. Помсцячы спачатку, толькi не гаварыў, хадзiў надзьмуўшыся, як сыч. А потым i бiць пачаў, i што раз, то горай. Завiнуўшыся раз на жнiве, схапiў за валасы, то прыцягнуў з поля аж у вёску. Дужы i заядлы быў. Праз гэтую бiтву мо Еўка нямою радзiлася. Ды прыйшла на яго кара — раптоўна занямог. Гады са два яшчэ мэнчыўся. Яна ж i не шкадавала, нават пры жывым бегаючы кожны раз перад змярканнем, як толькi на полуднi выяснiцца вялiкая сiняватая зорка i заскрыпiць у шапаткiм троснiку драч, за Ельнiк — гразкае, з лёхамi ды багнiскам балота, за якiм ужо раслi старыя чорныя алешыны i пачынаўся сухенькi ў слiзкай халаднаватай мураве грудок, — там яе чакаў Ракоў Сымон, тады яшчэ малады ды з твару харошы мужчына. Гэта цяпер згорбiўся, як сугнет, i белы зрабiўся, як лунь. Дзiва што — ёй семдзесят першы цi другi iдзе, што казаць… Мо на дзесяць цi дванаццаць год старэйшы быў!

Нават летась, калi яна, нажаўшы нанач каню асакi, вытаптанаю каля грудка сцежкаю варочалася дадому, запынiў яе — якраз прывёў сюды падпасваць, трымаючы на вяровачцы, сваю карову. Спярша пажалiўся, што саўсiм недамагаць стаў: ногi апухаюць i хадзiць цяжка — а потым засмяяўся, паказваючы чырвоныя дзясны, як малое дзiця, i пытае: «А цi ж помнiш гэты грудок?» — «Пабойся бога, чалавек, што ты гаворыш?! — нават зазлавала яна. — Цi ж такiя мы былi, i калi тое было, мо i не было…» А ён пакiваў галавою i кажа, усё гледзячы на сваю кароўку, як тая жне языком муравую росную траву, чмыхаючы i ганяючы вушамi яшчэ надаедлiвую заедзь: «Няўжо проўда, што маладыя мы былi? Вот i знаку нямашука, што алешыны тут раслi… Помнiш?» — «Вот прыстаў!» — яна падтрасла на плячах аб’еханую радзюжку i патэпала па слiзкай сцежцы — даўнiм холадам раса пякла ў босыя ногi. I гэтаксама збоку на полуднi мiгцела калючая зорка i скрыпеў раз за разам у сiвенькiм, завешаным туманом алешнiку драч.