Восень пасярод вясны

— Цікава, аднак, як пры такім хуткім руху адчувае сябе чалавек, — не змаўкала Янінка. За кожным паваротам яе галавы на сцяне матляўся распатланы цень. — Пане Сыракомля, пан ехаў калі жалезнай каляёй?

— Чаму ж, ехаў з Варшавы ў Познань. Кружной дарогай — праз Кракаў і Уроцлаў.

— Ну і як яно? Прыемна?

— Не надта, міленькая, — успамінаў Сыракомля без асаблівага задавальнення. — Хацеў я паглядзець усю Польшчу, спыніцца ў кожным горадзе, наведаць гістарычныя памяткі. А сеў я ў цуг [12] варшаўска-вядэнскай [13] каляі — і папёр ён мяне так, што не даспяваў я назвы бангофаў [14] прачытваць. Не, каляя не па мне!

12

Цуг — цягнік (ням.)

13

Вядэнская — венская (польск.)

14

Бангофы — вакзалы (ням.)

— Дык што, пан супраць прагрэсу выступае? — такога адмаўлення чыгунак ды яшчэ з вуснаў Сыракомлі Яцак не мог сцерпець.

— Гледзячы супраць якога прагрэсу, супраць якога. Пакуль што мы едзем на Захад, Але потым па каляі да нас прыедуць француз і англічанін, а найперш — немец. І павязуць з сабой наша збожжа і наш лес… Ну, добра: пралягуць праз цела нашай матухны-зямелькі артэрыі жалезных калеяў. Але ці дастасуюцца яны да пачцівасці нашых сэрцаў, святасці веры, прыгажосці паэзіі, ці не разбураць іх — вось у чым галоўнае пытанне з пытанняў.

— Ухваляю, горача ўхваляю панскія сумненні! — падняўся з працягнутай рукой Дайнаровіч. І Сыракомлі стала ніякавата: не Каліноўскі пахваліў яго, не граф, не дамініканец, на думцы якіх яму залежала, і нават не Галена, а гэты стары носаль у дапатопным карычневым кунтушы з пунсовымі аблогамі.

— Тады яшчэ па кілішку! За прагрэс! — прапанаваў Яцак.

— Нешта вяльможны граф сумны сядзіць. Марыся, будзь смялейшая, прыслужыся пану закускай, бабровых хвастоў пакладзі, — Галена адчувала, што гаворка за сталом ніяк не ладзіцца. Мужчыны сядзяць панурыя. Замала ведаюць адзін аднаго.

— Ці чулі, панове, злавілі таго разбойніка, што яшчэ пры Мікалаі пошту каля Магілёва аграбіў і паштароў памардаваў. Самае прыкрае, што злачынцам аказаўся дваранін. Нейкі Іван Качан.

— Такі там дваранін, калі — Качан.

— У Вільню, кажуць, з-за граніцы прыехалі агенты Мераслаўскага [15] …

Дрыжыкі перасталі ўжо біць Сыракомлю, і ён весялейшым поглядам павёў па застоллі. Якія розныя, зусім розныя людзі сабраліся тут па волі лёсу. Вось апісаць бы іх ва «Успамінах Касача»! Усіх, апрача сябе і Галены. Галена сядзела побач, нешта падкладвала яму. Але ўжо была нейкая далёкая, чужая. Што ж, усё правільна: памерла жаданне — памерла і каханне.

15

Генерал Л. Мераслаўскі — адзін з кіраўнікоў польскага вызваленчага руху, дзейнічаў пераважна ў эміграцыі.

А вось паны Дайнаровічы, якія сядзяць паміж Галенай і Яцакам, добра ўпісаліся б ва «Успаміны Касача». Як хавальнікі старашляхецкіх традыцый. Такія, што губяць усё жывое. Ён — цягавіты, але цяжкі з людзьмі гаспадар. Яна — палахлівая дэвотка, якая замольвае ранейшыя грахі… Яцак Ляшчынскі — гэта, вядома, цвярозы прагрэсіст. Мог бы праводзіць ва «Успамінах Касача» розныя гаспадарчыя рэформы: завозіў бы жняяркі, саджаў сады, асушаў балоты. Далей — дамініканец… Духоўныя асобы ў мяне, здаецца, не прадбачацца. Але калі ёсць капліца, то можа быць і ксёндз. Такі наіўны дабрадушнік. Нюхае табаку і адпускае грахі. Далей — паны Лакуціеўскія… Ну, тут нічога цікавага. Яна — дабрадушная таўстушка, а ён — халерык, які, безумоўна, ашуквае яе на кожным кроку. Твар чалавечы — як люстэрка, а яно не схлусіць. Толькі трэба ўмець яго чытаць… Затым — граф. Ну, гэта арыстакрат да мозгу касцей. Як бы тут ахарактарызаваць яго адным словам? Бічык! Тонкі, элегантны чорны бічык. Хлюст!

Дайшоўшы да Марысі, Сыракомля разгубіўся. Што ў ёй самае важнае? Маладосць? Цнатлівасць? Занадта агульна. Патрэбен вобраз, а вобраз не атрымоўваўся. Нешта ў ёй было супярэчлівае, неадпаведнае. Але што? Доўгі і тонкі нос з рухомай бульбінкай на канцы? Зрэшты, бульбінкі — гэта сямейнае. Такія ж — У Яцака, у абедзвюх яго сясцёр… Тады, можа, густыя чорныя бровы, якія пальмавымі галінкамі адрасталі ад носа і ніяк не пасавалі да льняных, гладка зачасаных назад валасоў? Можа, гэта манера ўвесь час трымаць галаву неяк бокам, нібы цікуючы за іншымі? Сыракомля бессаромна разглядваў Марысю і нават на момант паспрабаваў уявіць яе аголенай — такой, якой бывала Галена ў доме Пашкоўскага. Ды нічога не выходзіла. Яна, прывабная, але не разбуджаная яшчэ, бясстрасная, таксама не выклікала ў яго жадання. Хіба — жаданне глядзець, любавацца красой на адлегласці. Толькі на адлегласці… Яна была ўжо з іншага, незразумелага яму пакалення. І ўсё ж яна, седзячы насупраць, увесь час прыкоўвала яго позірк, ён лавіў сябе на думцы, што яму прыемна на яе глядзець. А яна, адчуваючы яго погляд, бянтэжылася, часта міргала доўгімі вейкамі, засланяла рукой грудзі, нібы яны і так не былі схаваны за шчыльнай — пад самае горла — сукенкай. На нейкі момант Марысьцы чамусьці здалося, што гэта яе разглядае сусед злева, але той сядзеў, напята ўтаропіўшы вочы ў талерку.

— Што гэта наш паэта сягоння такі маркотны? — вывеў Сыракомлю з задумення голас суседкі справа. Ёй так хацелася звярнуць на сябе яго позірк. І не толькі яго — быць у цэнтры ўвагі. — Расказалі б нам што цікавае, нейкую рамантычную гісторыю.

— Пра што, напрыклад.

— Ну… як пішуцца панскія вершы…

— Вершы? Мусіць, так, як нараджаюцца дзеці. Спачатку бывае момант захаплення, а потым выношваеш…

— О, то пан з’яўляецца шчэнслівым ойцэм многіх дзеці, — крыху ажывіўся і граф.

— І якое ж з дзяцей найбольш п-падабаецца?

— Тое, што не напісана. Вершы — як дзеці: пакуль ён у табе, ён яшчэ твой. А напішаш, надрукуеш — становіцца чужы.

— А што важней: прыдумаць ці напісаць? — далучылася да гаворкі пані на Лошы.

— Прыдумаць, міленькія, прыдумаць, Цікавае адчуванне: верш ужо нарадзіўся, ужо жыве ў табе, але пра гэта ніхто не ведае, а ты здзіўляешся, чаму гэта нованароджанага не заўважаюць.

— І многа яшчэ дзяцей у пана прадбачыцца? — Янінка яўна супернічала з сястрой.

— Не ведаю. Гэтага ніхто не ведае.

— На маё разуменне — чым меней, тым лепей. Развялося многа паэтаў, многа кніг. Не паспееш усе прачытаць… Па мне, павінна быць мала кніг, нават адна. Але каб над ёй плакалі ўсе — і старыя і малыя…

— Глупства нейкае! — Сыракомля даволі бесцырымонна абарваў Янінку. — Так, сапраўдныя шэдэўры — рэдкасць. Але ж побач з півоніямі павінны быць іншыя кветкі — лілеі, сціплыя валошкі. Павінна быць трава, урэшце.

— А вы не знаходзіце, што ў словах вашай суседкі ёсць п-пэўная рацыя? — Каліноўскі нечакана стаў на бок пані Шэмісавай. — Часта выпускаюцца кнігі п-пасрэдныя, п-патрэбныя толькі аўтару для задавальнення яго славалюбства. Можа наступіць п-перанасычэнне, якое бывае, калі ў шклянку кідаць многа цукру.

— Але ж перанасычэнне немагчыма! Літаратура да чалавека падобна: усё пасрэднае проста забываецца. Застаюцца шэдэўры!

— А як нам адрозніць п-пасрэднасць ад шэдэўра? Кніжнае мора ўсё п-пашыраецца, а чытач нагадвае ў ім бездапаможнага стырнавога, які плыве абы-куды, без компаса і без лоцыі.

— Гэта ўжо зусім іншае пытанне. Компасам павінна быць наша крытыка. Праўда, яна цяпер такой не з’яўляецца, — Сыракомля з крыўдай падумаў пра апошнія рэцэнзіі ў варшаўскім друку.

— Хачу спытаць яшчэ, — пані Ядвіга не жадала ўступаць пазіцыі сястрыцы, — ці праўда гэта, што людзі кажуць, нібы Міцкевіч, калі паміраў у Стамбуле, завяшчаў пану сваё пяро… І пасля гэтага пан стаў нашым вешчуном.

— Першы раз чую, — рассмяяўся Сыракомля. — Можа, яшчэ туркі не паспелі перадаць… Калі ж гаварыць сур’ёзна, я не падыходжу на ролю вешчуна. Вяшчун павінен быць смелы, а я…

— І ўсё ж пан мусіць быць шчаслівы, маючы такі талент. Шчаслівая, мусіць, панская жонка.

— Улічыце, што паэты — дрэнныя мужы, — не ўтрымалася Галена. — І ў кішэнях іх вецер гуляе.

— Шчасце, — нібы не пачуў Сыракомля, — шчасце такое прывіднае… Вядома, адчуваеш задавальненне, калі даеш людзям лякарства ад іх хвароб, калі гаворыш чалавеку нешта істотнае пра яго самога. Паэтычная творчасць — гэта пакуты, але гэта і сатысфакцыя, бо дае аўтару адчуванне, што ён далучаны да неўміручасці. Мастацтва — болей чым жыццё, бо яно перажывае мастака, хаця ён сам пра гэта часта і не ведае, — Сыракомля адчуваў, што гаворыць занадта блытана, зразумела толькі сабе самому.