Восень пасярод вясны

— Т-ты адкуль тут узяўся? — раптоўна пабляднеў гаспадар, пабачыўшы ў сваёй хаце Грыву. Ды яшчэ ў такі момант. — Т-ты ж не мой селянін! Ты палушанскі, дзяржаўны!

— Тым лепей, — узрадаваўся Сыракомля. — Значыць, не мае крыўдаў на гаспадара Анеліна і будзе пачуваць сябе незалежна.

— Але ж адкуль ты ўзяўся? Печкі заўсёды паліць Гармаш.

— Гармаш, ці як яго там, захварэў, і гэты пачцівы селянін выручыў яго, падмяніў, — за Грыву адказала Галена. Ёй было шкада мужыка, які ўвесь час адводзіў погляд убок, на акно.

— Сядай, міленькі! Вось і месца вольнае ёсць. І выпі кілішак, — Сыракомля на момант уявіў сябе на месцы мужыка. — Адразу смялейшы станеш. Выпі вось гэтай малвазіі, — рука Сыракомлі пацягнулася да бутэлькі, якая паходзіла з нясвіжекіх запасаў. — І скажы нам, міленькі, як цябе завуць?

— Грыва! — выціснуў з сябе селянін. — Франук Грыва, за перапрашэннем васпанства, — адным глытком ён выпіў спорны кілішак.

— А цяпер пад’еш сабе добра. Пане Паляноўскі, падай сюды селядца. Мужыкі нішто так не паважаюць, як добры селядзец.

Грыва сапраўды быў галодны, бо за ўвесь дзень не ўхапіў нават крошкі хлеба, і пачаў есці тлусты селядзец, адначасова кусаючы па поўніцы хлеба.

Сыракомля вярнуўся на сваё месца і толькі цяпер заўважыў падабенства паміж мужыком і Марысяй. Але не прыдаў гэтаму значэння.

«От, — падумалася, — калісьці вясковая маладзіца прыходзіла да пана ці наадварот, а сляды таго граху вылезлі на свет божы ў якім пятым калене».

Ён яшчэ раз уважліва прыгледзеўся да Марысі і нечакана рашыў, што калі з чым параўноўваць яе, то лепш параўнаць са сланечнікам, які мінулым годам нечакана вылез у Вільні на брукаванай плошчы — перад самым губернатарскім палацам. Ён нават зацвіў, паварочваўся за сонцам. А ўсе яго аб’язджалі, здзіўляючыся. Так вось і Марыся вырасла светлым сланечнікам з чорнай сяродкай — брывамі. І каму ён дастанецца… Сыракомля адчуваў, што Марыся ўсё болей яму падабаецца, і, каб адагнаць грэтныя думкі, уявіў сабе яе старой і ў труне — адразу як рукой усё зняло!

— Ці была б задаволена душа нябожчыцы Цацыліі, калі б яна даведалася, што за яе жалобным сталом сядзіць мужык, — Дайнаровічыха ўсё не магла ніяк супакоіцца. — Што думае наконт гэтага брат Антоні?

— Думаю, што была б, — супакоіў яе дамініканец. — Хіба не Хрыстос заклікаў любіць бліжніх?! А мужык — той жа бліжні.

— А ці праўда, што душачкі змёрлых часам прыходзяць да жывых і гавораць?

— Не ведаю. Да мяне ні разу не прыходзілі. Можа, наш паэта што ведае… Паэты лепей за нас у душачках разбіраюцца, — дамініканец паспрабаваў зажартаваць.

— Га? Што? — перад вачыма Сыракомлі ўсё яшчэ стаяла труна з целам Марысі. Жоўтыя рукі былі складзены накрыж на грудзях. А замест твару — чэрап з пустымі вачніцамі. — Душачкі ці прыходзяць да жывых? Добра было б, каб прыходзілі. Расказалі б хаця, што там дзеецца. Хаця… А вось ты, міленькі мой, што думаеш, — Сыракомля звярнуўся да Грывы. — Ці гавораць мёртвыя з жывымі?

— Гавораць! — Грыва акуратна сабраў крошкі з талеркі і ўкінуў іх у рот. Пасля кілішка віна ён пачуваў сябе куды адважней, чым спачатку. — Але толькі ў сне.

— Ну і што табе, міленькі, прыснілася? — ажывіўся Сыракомля. Цікава, ці адрозніваюцца сялянскія сны ад ягоных?

— Эт, прыснілася мне раз, што, за перапрашэннем васпанства, стукае нехта ў акно. Пытаюся: «Хто там?» Адказвае: «Гэта я, душачка твайго дзеда Стасюка. Зварыў бы ты мне дзядоўскую кашу з гароху». — «А дзе ж узяць гарох? — адказваю. — Няма яго ў хаце». — «Ёсціка. На гарышчы пад кудзельнымі п'aчасямі поўны кошык стаіць». Палез я назаўтра на гарышча — ажно і праўда поўны кошык стаіць. Наварыў я тады кашы і дзеду, і сабе.

— А дзеда таго ты помніш?

— Не-а. Ён малады памёр.

— Ну, а помнік ты свайму дзеду паставіў? Камень паклаў?

— Нашто камень? Пад каменем сцаць цяжка, на грудзі цісне. Лепей драўляную калоду. Ці крыж.

— Але ж яны мала стаяць.

— Што зробіш, васпане. Іх век — адно пакаленне. Паміраюць людзі — паміраюць і крыжы.

— Дзяда свэго то ты хоць по іменю паменташ. А прадзяда? Яке мял імен? Гдзе жыл?

— Што? Не зразумеў я, паночку…

— У цябе п-пытаюцца, ці ведаеш ты імя свайго п-прадзеда.

— Не, паночку, не помню. Але калі быў дзед, то быў і прадзед.

— А цо я мувілэм, — пераможна ўсміхнуўся граф. — Хлопі — то не гісторычна кляса. Не одчуваён гісторыі.

— Яшчэ як адчуваюць. Толькі в-выказаць не могуць. Дай ім грамату — і яны, як пісаў наш каханы Сыракомля, скрышаць сваёй нэндзай усе цвёрдыя сэрцы.

Сыракомля ўскочыў, працягнуў праз стол абедзве рукі:

— Дзякуй табе, дзякуй, міленькі! Нават майго «Непісьменнага» памятаеш!

— Чы веш ты, еднак, імен свэго народу? Кто ты естэсь вэдлуг народовосьці?

— Шаноўны граф п-пытае, хто ты: паляк, рускі, літвін, беларусін? — апошняе слова Сыракомля вымавіў з націскам, падказваючы жаданы адказ.

— Не-а, за перапрашэннем вашмосцяў, я тутэйшы.

— А еднак мувілэм правдэн! Наруд тэн не ве, яке ма імен, і не хцэ его ведзець. Выходзі, жэ то не наруд, бо кажды наруд, особліве малы, своён народовосць подкрэсля.

— Выходзіць тады, што беларусы — вялікі народ. І яны могуць дазволіць сабе раскошу п-пачакаць больш спрыяльных абставін, — на гэты раз перакананасці ў голасе Каліноўскага не было.

— Панове, панове, дзеля чаго мы сюды сабраліся: каб спрачацца ці каб спакойна правесці вечар! — Ляшчынскі ўжо прыйшоў у сябе, і цяпер яму хацелася толькі, каб пакінулі ў спакоі мужыка. — Я прапаную наліць поўныя кілішкі, бо тост будзе важны і абавязковы для ўсіх. Сягоння зрабіў нам ласку і прыбыў сюды найпершы паэта Літвы Уладзіслаў Сыракомля. Ведаюць яго і чытаюць у дварах шляхты, у магнацкіх палацах і нават у хатах пачцівых сялян. Адным словам — браты ў капотах і браты ў сярмягах, як пісаў ён сам… Дык вып’ем жа за здароўе і за яго шчасце!

— За сапраўдны талент не грэх выпіць і с-стоячы, — узняўся Каліноўскі.

— І я далучаюся ад імя пекнай палавіны нашага застолля! — усклікнула Янінка. — Толькі няхай наш наэта болей піша пра каханне. А то ўсё пра мужчын, пра палітыку.

— Дзякую слічна, сэрданька, за добрыя словы. Пастараюся выправіцца, — Сыракомля быў упэўнены, што Янінка, у адрозненне ад Ядвігі, не чытала яго ні радка. Але патрапіла яна слушна: пра каханне ён сапраўды не ўмеў і не хацеў пісаць.

— Усё ж хацела б я ведаць, — Янінка адкрыта какетнічала, — ці шчаслівы наш славуты паэта і што яму трэба для поўнага шчасця?