Восень пасярод вясны

— Браце Антоні, давайце разам пакурым, — прапанаваў ён дамініканцу, які ўкладваў нешта ў куфэрачку.

— Я не куру. Гэта нам забаронена.

— Выбач, міленькі, зусім забыў. Памяць такая стала… Тады проста падыхаем чыстым паветрам. Тут душна.

Ахінуўшыся ў сенях верхняй адзежынай, Сыракомля прапусціў уперад дамініканца і выйшаў за ім у ноч. На дварэ іскрыліся зоркі, бралася на мароз. У жаўтлявым святле, што прабівалася скрозь адслоненае цяпер акно, прывідамі маячылі два пахілыя цені. Блізарука прыгледзеўшыся, Сыракомля пазнаў Каліноўскага і Шэміса. Абапершыся локцямі аб высокія поручні веранды, яны смалілі папяроскі. Пачуўшы за сабой крокі, прымоўклі.

— Дазволіце прысуседзіцца? — спытаў Сыракомля. — Маглі б і паклікаць з сабой. Бачылі ж, у якой я быў аблозе, — яму не падумалася, што апошняе слова Шэмісу можа быць непрыемна.

— Неяк не п-падумалі… Пан Шэміс тут якраз расказвае, што дзеецца ў навакольных вёсках. П-працягвайце, пане Шэміс. Дарагога нашага п-паэта няма сэнсу асцерагацца. Брацішка, думаю, — таксама. Браце Антоні, у выпадку чаго — станеце бласлаўляць людзей на пажар?

— Гледзячы на які: на нізавы ці на старадрэвінны.

— Толькі на с-старадрэвінны! — засмяяўся Каліноўскі: а яго сімволіка, аказваецца, не горшая, чым евангельская ці ў Сыракомлі. Небяспечна прыгадваць цара — будзем гаварыць пра старадрэвіны. — Нізавы бунт не мае сэнсу, бо ў ім згараць толькі маладыя п-парасткі… Дык што там у Міхалішках выйшла?

— Не ў саміх Міхалішках, а ў Турлах. Гэта маёнтак таго ж Котвіча. Мужыкі ўзбунтаваліся і сказалі, што не пойдуць на згон, пакуль ім не абвесцяць сапраўдны маніфест. Котвіч кінуўся за дапамогай у Вільню, да самога Пахвіснева. А той паслаў у Міхалішкі роту Лібаўскага пяхотнага палка. Падбухторшчыкаў злавілі, высеклі розгамі, аднаго здалі ў турму. Людзі з навакольных вёсак кінуліся на дапамогу. Але што ты зробіш супраць штыкоў… Потым тое ж у Дубніках паўтарылася, у маёнтку пана Мінэйкі.

— Во-во, я і кажу, што бунты не маюць с-сэнсу. Зарана яны… А Міхалішкі і Дубнікі — літоўскія вёскі ці беларускія?

— Па-беларусінску ў іх гавораць. У літоўскіх — спакойна.

— Задаволеныя маніфестам ці як?

— Дзе там задаволеныя! У іх ёсць людзі, якія тлумачаць сялянам, што цар не такі добранькі, каб спарадзіць лепшы маніфест, што цар і паны — гэта адна хеўра.

Сыракомля з павагай падумаў пра Шэміса: глядзі ты, за сталом здаўся негаваркі, ну — проста нелюдзь, а тут так талкова разважае. Мусіць, там ён пакутаваў ад балбатлівасці Янінкі. У рэшце рэшт, павінен жа нехта ў сям’і памаўчаць.

— А ў выпадку чаго пан Шэміс мог бы мяне п-пазнаёміць з тымі людзьмі?

— Чаму ж. Адзін з іх стаіць перад вамі.

— І вы смела адкрываецеся, не апасаецеся п-правакацыі?

— Я адразу бачу, хто чым дыхае.

— Аднак жа за сталом вы мяне не п-падтрымалі.

— Навошта? Каго вы ў чым там пераканалі? Пана Дайнаровіча ці графа? Наадварот, — у голасе Шэміса адчуваўся папрок, — цяпер пойдуць розныя пагалоскі. Мая Янінка першай разнясе па свеце.

— І ўсё ж размова за сталом мела с-сэнс. Каб не яна — хіба мы разгаварыліся б з вамі?

— Ваша рацыя. Але, як кажуць, хто сам сцеражэцца, таго і бог сцеражэ. Цікава, што гэта прымаўка аднолькава гучыць і па-літоўску, і па-польску, і на мове асноўнага тутэйшага люду.

— О, дык вас і такія п-пытанні цікавяць. То ці не настаўнік вы?

— Не, збіраўся быць ім. Але ў бацькі не хапіла грошай. Таму давялося стаць аканомам у пані Дамейкавай. Сабачы гэта хлеб: увесь час ты — нібы між двух агнёў.

— Ведаю, — пагадзіўся Сыракомля, — сам паспытаў. На ўласнай скуры.

— Жывучы ў Гервятах, вы не можаце не ведаць тамтэйшага ксяндза, — адазваўся дамініканец.

— Румшыса, ці што?

— Яго. Якой вы наконт яго думкі?

— Сумленны чалавек. Па-літоўску казанні гаворыць. І людзі яго паважаюць. Але занадта асцярожны. Свайго ценю баіцца.

— На п-пажар бласлаўляць не будзе?

— Не будзе. Такі трэсачкі ў агонь не падкіне, збоку чакаць будзе.

— Добра, калі хоць з вядром халоднай вады не п-пабяжыць, тушыць не стане. Бо, хачу я вам п-паведаміць…

На ганак якраз вываліўся падпіты Дайнаровіч. Пад руку яго падтрымліваў Ляшчынскі.

— Добра ў цябе, Яцку, гасцявалася, калі б гэтыя свінні… Калі б у цябе на стале яшчэ крупнік быў. А то гэтыя малвазіі-шмалвазіі — яны толькі з ног валяць, а ў галаве весялосці няма. Ведаеце, панове, што гэта такое крупнік?

— Ведаем, пане Дайнаровіч, — гэта любімы напітак літоўскага народа, які ён п’е вуснамі найдастойнейшых сваіх сыноў.

— Вось-вось, любімы напітак! — Дайнаровіч не адчуў іроніі. — Толькі варыць яго можа не ўсякі пэцкаль. Трэба — каб сапраўдны майстар. Значыць, так. Бярэм кварту мёду, найлепей ліпцовага, яшчэ незастыглага. Уліваем туды трохі акавіты [17] . Сыплем шчопцю ванілі, шчопцю гваздзюкоў, шчопцю цынамону, які яшчэ карыцай завуць, кідаем пахучы перац, галку мушкатовага гарэху — і варым на малым агні, памешваючы лыжкай, каб не паляцела. А калі закіпіць, уліем кварту акавіты і здымем з агню, бо інакш уцячэ ўся моц. Піць найлепей цёплым — сёрбаць лыжкамі. Калі ж хто хоча халодным, то трэба працадзіць праз…

17

Акавіта — жывая вада (лац.). У гэтым кантэксце — спірт.

— Пойдзем адсюль, — Сыракомля тузануў за рукаў дамініканца. — Абрыдзеў ён як горкая рэдзька. Вочы б мае яго не бачылі!

Яны спусціліся па сходах і растварыліся ў вячэрнім змроку.

— Я хацеў, міленькі, спытацца, у якім стане ўвесь пераклад. І з якой мовы ён робіцца? З лаціны?

— Лаціну я ведаю дрэнна, позна пачаў яе грызці. А раблю, гледзячы адначасна ў польскі і стара-славянскі тэксты. Цяжка ідзе, бо і слоўнікаў няма, і падтрымкі ніякай. А пераклад я давёў недзе да сярэдзіны. Евангелле ад Лукаша скончыў на тым тыдні… Толькі вот думаю, каб уся работа не пайшла марна!

— Абавязкова выдадзім! — зразумеўшы намёк, абнадзеіў дамініканца Сыракомля. — Вярнуўшыся ў Вільні, я пагавару з Кіркорам. Ён купіў друкарню і збіраецца выпускаць у ёй ксёнжачкі для народа. Акялайціс возьмецца з літоўскага боку, а мой Вінцэсь Каратынскі, значыць, з беларусінскага. Мяркуюць перш-найперш выдрукаваць гаспадарчыя парады, лемантары. І ксёнжачкі для набажэнства — каб кожны народ мог маліцца так, як гаворыць.

— Падобныя ў нас мыслі! Ну, падабнюсенькія ж, — Галабурда быў ад шчасця на сёмым небе. — Як я цешуся, што лёс звёў нас нарэшце! Шкадую толькі, што мала нам выпала пагаварыць. Трэба мне ўжо збірацца назад.

— Няўжо, міленькі, ночкай паедзеш? Пераначаваў бы.

— Не, тут і сваіх гасцей не будзе куды пакласці. Ды і не запрашаюць мяне… Паеду! Дарога знаёмая. Конь надзейны.

— Пачакай, сэрданька… Выбач толькі, што так звяртаюся: праклятая звычка. Там, каля крыжа, у нас зайшла гаворка пра майго «Хадыку». Не выпадкова ж выйшла параўнанне. Я разумею, гэта, пэўна, далікатная справа, але, як аўтару «Хадыкі», мне, дальбог жа, надта цікава.

— Даўно гэта было… І цяжка яго варушыць. Тут пра ўсё ведаюць толькі два чалавекі: наш прыар і пані Кастравіцкая, маці майго суседа па крэпасці. Дык будзьце ж вы трэцім. Як паэта, вы маеце нават большае права, чым іншыя… Пачаць трэба здалёку. Нарадзіўся і вырас я каля Магілёва. Ёсць там такая вёска Княжыцы. З храмам старым і відным далёка. Вырас я, каб ведалі вы, у звычайнай мужыцкай сям’і. Не самай беднай, але і не багатай. Жыць можна было б, але пан у нас надта благі ўдаўся. Лянівы: ляжыць на канапе, люльку смокча, а захочацца яму ўстаць, то кліча лёкая, каб ногі яму зняў і на падлогу паставіў. А злы: ніводнага нябітага чалавека ў Княжыцах не было! І ў рэкруты несправядліва здаваў. Ну вось, аднойчы за нешта завёўся ён з вёскай, за драбязу нейкую, здратаванае жыта, ці што… А можа, нецікава я гавару… Можа, няварта…